در مورد تاریخچه درخت پسته، مورخ نویسان شواهد مختلفی ارائه کرده‌اند.
درست است که پسته از سالیان دور و درازی در ایران بوده است و حتی به کشورهای دیگر نیز صادر شده؛ ولی فقط از سال 1284 به این‌طرف، میزان صادرات به‌صورت مستندشده موجود هست.
تاریخچه درخت پسته در ایران را ابتدا بر اساس شواهد و نظرات مورخان توضیح می‌دهیم و سپس بر اساس مستندات سال 1284 به بعد خواهیم گفت که ایران چقدر پسته تولید و صادر می‌کرده است.
تاریخچه پسته در ایران
قدیمی‌ترین اثری که از پسته در جهان به دست آمده، قطعه چوب نیمه‌سوخته‌ای مربوط به عصر حجر است که در حدود هزار سال پیش در اطراف شهرستان فسا (استان فارس) پیدا شده و هم‌اکنون در موزه پارس نگهداری می‌شود.
هرودوت مورخ مشهور یونانی نیز در نوشته‌های خود اشاراتی به کشت پسته در ایران کرده، بنابراین درخت پسته در ایران سابقه تاریخی دارد و گمان می‌رود که این محصول از چهار هزار سال پیش در ایران کشت می‌شده است. ایرانیان از دورترین ایام تاریخ خواص خون‌ساز، حیاط بخش و هوش‌افزای محصول پسته را به می‌دانستند.
به روایات منابع باستانی، ضحاک، پارس‌ها را (پسته خوار) خطاب کرده و پارت‌ها مردانی وصف شده‌اند که از کودکی پسته را به‌عنوان خوراکی نیروبخش، مقوی و کم‌حجم همواره به همراه داشته‌اند.
به روایت حکیم طوس فردوسی، پادشاه ساسانی در واپسین ایام عهد باستان فرمان می‌دهد پسته را همچون خوراکی حیاطی و انرژی‌بخش در دژهای خراسان انبار کنند تا بتوانند در هجوم دشمن مقاومت کنند.
در حمله تاتاران نیز دژ نشینان ایرانی در قلعه معروف کالیون خراسان مدت طولانی در محاصره مغولان مقاومت می‌کنند؛ در حالی که خوراک آن‌ها تنها پسته و گوشت خشک‌شده بوده است. کلمه لاتین pistacia از اسم آن در زبان فارسی piste یا peste مشتق شده است.
تشکیل واژه پسته در ایران
روانشاد دکتر خانلری لفظ فارسی پسته را از مردم نواحی شمال خراسان می‌دانست. ایشان گفتند که کلمه پسته یک واژه ایرانی بسیار کهن است که از مردمان مستقر در محدوده پسته خیز خراسان در جنوب جیحون منشأ گرفته است.
پسته، یک میوه بهشتی است!
محمد بن جریر طبری قرن سوم هجری قمری، مبدأ پیدایش پسته را هم‌زمان با استقرار حضرت آدم در کره زمین دانسته و نوشته است.
می‌گویند میوه‌هایی که خداوند هنگام حبوط به آدم داد؛ ده میوه پوست‌دار و ده میوه بی پوست بوده که میوه‌های پوست‌دار عبارت‌اند از؛ گردو، بادام، پسته، فندق و… .
مسعودی جهانگرد و مورخ مسلمان نیز در سال 322 هجری قمری در مروج الذهب و معادن الجواهر، پسته را رهاورد حضرت آدم از بهشت دانسته و نوشته است چون آدم از بهشت بیرون شد مشتی گندم و سی شاخه از درختان بهشت به همراه داشت که یکی از آن‌ها پسته بوده است.
در تورات نیز از پسته سخن به میان آمده است و گفته شده است که یعقوب (ع) هنگام رفتن فرزندانش به دربار مصر، گفته است که عسل، کتیرا و پسته را به‌عنوان سوغات با خود ببرند.
اولین نواحی رویش درختان پسته در ایران
جنگل‌های وحشی و خودروی پسته ایران در منطقه شمال شرقی ایران، ناحیه سرخس و مناطق جنوبی آن تا زود آباد تربت جام، پیشینه باستانی دارد.
تصور می‌شود درخت پسته حدود 3 – 4 هزار سال قبل در ایران وجود داشته و مورد کشت و کار قرار گرفته است و پس از ایران به سایر نقاط جهان به‌خصوص کشورهای اطراف دریای مدیترانه منتقل گردیده است.
در بین نظراتی که در مورد منشأ درختان پسته مطرح گردیده؛ علاوه بر ایران، از افغانستان و ترکستان نیز یاد شده است.
در حال حاضر استان کرمان و منطقه رفسنجان به‌عنوان مهم‌ترین منطقه پسته‌کاری ایران و جهان محسوب می‌شود. اکنون بیش از 500 هزار هکتار باغات پسته بارور و غیر بارور در کشور وجود دارد.
تاریخچه صادرات پسته ایران به جهان
از حدود 200 سال پيش مازاد پسته مصرفي در ايران به خارج صادر می‌شده است. بخش عمده پسته صادراتي ايران در آن روزگار از نواحي پسته خيز قزوين و دامغان و خراسان و يزد و نواحي اصفهان تأمین می‌شده و بيشتر به روسيه می‌رفته است.
قدمت مناطق رفسنجان، کرمان، سیرجان، یزد، اصفهان و زرند بین 100 تا 250 سال بوده و سابقه شهربابک، زاهدان، سراوان، درگز، ورامین، آباده و داراب در کشت پسته کمتر از 100 سال بوده است.
با زیاد شدن محصول پسته در نواحی پسته خيز كرمان، مازاد آن از طريق بندرعباس به انگلستان و مستعمرات آن (هندوستان، عمان، مسقط و بعد بین‌النهرین يا عراق) صادر شده است.
پسته صادراتي ايران به روسيه از مناطق پسته خيز شمالي كشور (دامغان و قزوين و خراسان و گاهي نواحي يزد و اصفهان) تأمین می‌شده و محصول صادراتي به انگلستان و مستعمرات آن از نواحي كرمان و همچنين يزد به دست می‌آمده است.
نخستين مشتريان پسته ايران در يك قرن گذشته
عمده‌ترین مشتريان پسته ايران در اوايل قرن پيش دو امپراتوري بزرگ روس و انگليس بوده‌اند كه تقريباً 80 تا 90 درصد پسته صادراتي ايران به آن‌ها اختصاص داشته است. پس‌ازآن امپراتوری‌های عثماني و آلمان مقاديري پسته و بادام از ايران وارد می‌کرده‌اند.
ميزان دقيق پسته صادراتي ايران تا پايان سال 1283 شمسی مشخص نيست؛ اما از سال 1284 به بعد، ميزان و ارزش پسته و بادام صادراتي تا پايان سال 1303 در دفاتر گمركي وجود دارد. بر اساس همين مأخذ می‌توان ميزان و ارزش پسته صادراتي را در فاصله سال‌های 1283 تا پايان سال 1367 به تفكيك سنوات و كشورهاي خريدار ذکر كرد.
ميزان و ارزش صادرات پسته در مقايسه با خشكبار و مواد غيرنفتي در صدسال گذشته
بنا بر گزارش لرد كر زن ارزش كل صادرات مواد غیرنفتی ايران در سال 1268 ش (1889 م) برابر 74420000 قران بوده است. از اين مبلغ 4350000 قران به خشكبار و كشمش و خرما اختصاص داشته كه در حدود 6 درصد ارزش كل صادرات غيرنفتي را تشكيل می‌داده است.
در همين سال ارزش صادرات پسته ايران 312000 قران برآورد شده كه درواقع حدود 7 درصد ارزش خشكبار و ميوه و در حدود نيم درصد ارزش كل صادرات غيرنفتي ايران را تشكيل می‌داده است.
رقباي پسته ايران در بازارهاي جهاني
طي بيش از نود سال، در فاصله سال‌های 1268 تا 1359، جمع كل ميزان پسته صادراتي ايران به 80 كشور جهان 221 هزار تن بوده است. تقریباً نيمي از اين مقدار؛ يعني حدود 105 هزار تن، تنها به امريكا رفته است. طي این دوره، عمده‌ترین رقيب پسته ايران در بازار جهاني، كشور تركيه بوده كه آن هم به سبب پايين بودن كيفيت محصول اين كشور اهميت چنداني نداشته است.
اما از سال 1359 با قطع روابط ايران با امريكا و همچنين طي دوره جنگ تحميلي و بعدازآن تا زمان حاضر مسائل و معضلات فراواني در عرصه‌های توليد و تجارت و رقابت‌های بین‌المللی براي پسته ايران ایجادشده كه ابعاد برخي از آن‌ها بسيار پيچيده و غامض است.
طي دهه اخير (70 – 1360) ميزان توليد و صادرات پسته ايران افزايش فوق‌العاده‌ای پیداکرده، به‌طوری‌که تنها در دو سال (72-1371) ميزان صادرات پسته به 221 هزار تن رسيده است.
اين ميزان انبوه بيشتر از جمع كل ميزان پسته صادراتي ايران در دوره پهلوي (1299 تا سال 1357) به‌اضافه ميزان صادرات پسته ايران در عصر قاجاريه است. از طرف ديگر افزايش خارق‌العاده سطح زیر کشت درختان پسته و روند رو به توسعه سريع آن، همچنان ادامه دارد كه بازهم شاهد افزايش ميزان توليد و صادرات پسته ايران خواهيم بود.
شروع پسته‌کاری در آمریکا
شروع پسته‌کاری در امريكا به سال 1854 بازمی‌گردد؛ اما به دلایل مختلف ازجمله راه پیدا کردن پسته عالي و نسبتاً ارزان ايران به بازار اين كشور، رغبتي براي توسعه پسته‌کاری و ايجاد باغ‌های جديد پسته در اين كشور ايجاد نشد.
طي اين دوره 125 ساله باغ‌های پسته امريكا از 600 هكتار با 500 تن محصول تجاوز نكرد؛ اما با قطع روابط ايران با امريكا (در سال 1359) بازار پسته ايران در امريكا خالي می‌شود، بازاري كه طي يك قرن توسط بازرگانان ايراني تدارك دیده‌شده بود.
همين خلأ ناگهاني، فرصتي طلايي و مغتنم براي توسعه باغ‌های پسته ايالت كاليفرنيا ايجاد کرد. به همین منظور، اتحادیه پسته کالیفرنیا به وجود آمد و باغداران تحت حمایت این اتحادیه به توسعه باغ‌های پسته و افزايش محصول پرداختند؛ به‌طوری‌که ميزان محصول پسته امريكا در سال 1993 به حدود 80000 تن رسيده است.
به‌این‌ترتیب مهم‌ترین و عمده‌ترین مشتري پسته ايران، طي حدود يك قرن، اكنون به‌صورت رقيبي بسيار نيرومند درآمده و در عرصه‌های توليد و تجارت جهاني پسته، عليه ايران قد علم كرده است.
آیا پسته آمریکایی می‌تواند جایگزین پسته ایرانی شود؟
كيفيت پسته امريكا ازنظر مرغوبيت و نيز تنوع ارقام و لطافت مغز به‌پای پسته ايران نمی‌رسد و هنوز ميزان محصول پسته اين كشور كمتر از یک‌سوم ميزان محصول پسته ايران است.
منابع
منابع
پسته ايران – محمدحسن ابريشمي – 1380
خبرنامه اتحاديه صادرات كنندگان خشكبار- هفت جلد. 1382. 1383.
سالنامه اتاق بارزگاني سال 1383.
مصاحبه با آقاي كاظمي
پروژه بررسي مشكلات توليد و توزيع داخلي و خارجی پسته ايران و ارائه راهكارهاي توسعه صادرات
راهنمای پرورش و تولید پسته با نگرش کاربردی
