مشخصات گیاهشناسی جعفری معّطر
جعفری گیاهی است که در کتاب های فارسی زبان به نام «دینارویه» و در کتب طب سنتی به نام های «حزاء» و «فطراسالیون» و «کرفس مغدونس» و «مغدونس» و «مغدانوس» و «بغدونس» نامبرده شده است. این گیاه به انگلیسی Parsley می باشد. از خانواده چتریان Umbelliferae بوده و نام علمی آن Petroselinum crispum می باشد.
جعفری گیاهی علفی دوساله است. بسیار معّطر و ادویه ای می باشد که دارای برگ هایی با بریدگی هایی به رنگ سبز و پرپشت می باشد که در قسمت بالایی ساقه به شکل نوارهای باریک بریده شده در می آید.
ساقه های گل دهنده آن به اندازه 70-0 سانتی متر می باشد که در انتهای آنها گل های ریز سبز رنگی به صورت چتر مرکب می باشد.
میوه آن خاکستری دارای سه پهلو می باشد که قدرت نامیه آن حداکثر 4-3 سال دوام دارد.
گیاه جعفری در اغلب مناطق دنیا کاشته می شود. در ایران نیز آنرا در تمام مناطق کشور می کارند. در شاهرود نیز به صورت خودرو رشد می کند و می روید.
جعفری چگونه تکثیر می شود؟
تکثیر آن از طریق کاشت بذر انجام می شود. اگر بخواهیم جعفری را برای مصرف تازه خوری و به عنوان سبزی خوردن استفاده کنیم در اسفند ماه تا اوایل بهار بذر آنرا کاشته و تا مرداد هم می توان کاشت که در این صورت به دست آوردن برگ آن به تاخیر می افتد.
در صورتی که منظور برداشت دانه باشد معمولا در شهریور کاشته می شود که گیاه دوره سرمای زمستان را دیده و طی بهار و تابستان سال بعد به بذر می نشیند و ثمر آن برداشت می شود.
در مناطقی که هوا خیلی سرد است در زمستان به برگ ها بسیار لطمه وارد می شود. در این شرایط مزرعه باید شخم عمیق خورده و خوب کود داده شود. بذر را روی خطوطی به فاصله 60-50 سانتی متر و به عمق 1 سانتی متر می کارند.
فاصله بوته ها روی خطوط با تنک کردن به 30-20 سانتی متر می رسد. جعفری در سال دوم کاشت آن بذر می دهد. محصول زمستانی برگ های جعفری چون خیلی کم کاشته می شود بسیار مورد توجه است. بذر جعفری خیلی سخت است و به همین علت در شروع کاشتن آن خیلی دیر جوانه می زند و شاید تا 20 روز هم طول بکشد.
بنابراین معمولا قبل از کاشت به منظور تسریع در جوانه زدن بذرها آنها را برای مدت 24 ساعت در آب خیس می کنند و پس از آن از آب بیرون آورده و پهن می کنند که هوایی بخورند و رطوبت سطحی آنها کمتر شود تا بتوانند راحت تر بکارند.
در برخی کشورها تخم یا بذر جعفری را در اوایل بهار در خزانه می کارند و پس از گذشت 6 هفته نهال های جوان که چند برگ دارند در مزرعه اصلی بر روی خطوطی به فاصله 40-30 سانتی متر و فاصله بوته ها روی خطوط 15-10 سانتی متر می کارند به این ترتیب در حدود 6 کیلوگرم بذر برای هر هکتار کافی خواهد بود.
ترکیبات شیمیایی مهم در گیاه جعفری
برگ جعفری و تخم جعفری هر دو دارای اسانس می باشند که از طریق تقطیر با بخار گرفته می شود.
اسانس برگ جعفری اسانس بسیار مطبوع و معّطر است و در مواردی که منظور استفاده از عطر جعفری برای غذاها می باشد به کار می رود ولی اسانس تخم آن کمی بوی تلخی دارد و با اسانس برگ جعفری کمی متفاوت است.
متأسفانه اسانس برگ جعفری که خیلی مرغوب و مورد توجه است، خیلی کم است و در حدود 0/25-0/06 درصد برگ می باشد به همین دلیل گران می باشد ولی اسانس تخم جعفری که زیاد مرغوب نیست و کمی بوی تلخی دارد مقدار آن زیاد و از 3-2 درصد تخم را تشکیل می دهد و معمولا در بازار تجارت غذایی از آن در صنعت عطرسازی و در بسته بندی گوشت کنسرو استفاده می شود.
اسانس تخم جعفری شامل Apiol و یک آلکالوئید است. به علاوه در تخم جعفری گلوکوزید Apiin وجود دارد و در میوه آن ماده Coumarin مشخص شده است. در ریشه جعفری در حدود 0/08-0/05 درصد اسانس یافت می شود.
خواص و کاربردهای درمانی جعفری
تخم گیاه جعفری طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است.
تخم گیاه جعفری مواد و اخلاط لزج را قطع می کند و نفخ را کاهش می دهد و گرفتگی مجاری عروق را باز می کند.
تخم جعفری مدّر و قاعده آور است و برای تسریع و تسهیل در اخراج جنین نیز مؤثر است.
در جمیع موارد ذکر شده می توان به جای تخم جعفری، از دو برابر آن تخم کرفس پرورشی استفاده کرد.
شیاف تخم جعفری در مهبل برای سقط جنین به کار می رود.
ریشه جعفری اشتها آور، مدّر و قاعده آور است و در موارد قاعدگی های دردناک اثر مفید دارد و برای سنگ کلیه، نفخ، زردی، ناراحتی کبد و طحال و استسقا نیز مفید است.
ضماد کوبیده برگ تازه جعفری برای رفع تهییجات خارجی بخصوص تهییج پستان در مواردی که ورم زیاد نباشد مؤثر است.
وجود ماده عامل در اسانس تخم جعفری خواص دارویی را به تخم جعفری می دهد که آثار مدر و قاعده آور دارد، ولی در عین حال که قاعده آور است مصرف آن در حدی معین موجب سقط جنین نیز می شود.
خواص مصرف دمکرده جعفری
خوردن دمکرده برگ آن برای بواسیر بادی و خونی و سنگ کلیه مفید است.
دمکرده 20 گرم ریشه جعفری در یک لیتر آب را تا حد نصف آن حقنه کنند برای کنترل اسهال مفید است.
جوشانده 10-5 گرم تخم جعفری در حدود 200 گرم آب مدر است و خوردن جوشانده 200 گرم تخم جعفری در 250 گرم آب قاعده آور است.
ریشه جعفری را یکی از پنج ریشه مدر و اشتها آور می دانند و مصرف آن به صورت های مختلف می باشد.
تهیه پنج ریشه مدر اشتها آور
برای تهیه آن ریشه خشک رازیانه 1 واحد، ریشه هوکس صغیر 1 واحد، ریشه کرفس 1 واحد، ریشه مارچوبه 1 واحد و ریشه جعفری 1 واحد، کوبیده و مخلوط کنند.
دمکرده مدر و بازکننده دهانه عروق
برای تهیه دمکرده مدر و بازکننده دهانه عروق میزان پنج ریشه 12 گرم آب جوش 1000 گرم مدت یک ربع ساعت دم کنند و صاف نمایند و به آن 100 گرم شربت پنج ریشه بیافزایند و در عرض روز بتدریج بخورند.
تهیه شربت پنج ریشه
برای تهیه شربت پنج ریشه نیز ریشه کرفس 100 واحد، ریشه رازیانه 100 واحد، ریشه مارچوبه 100 واحد، ریشه جعفری 100 واحد، ریشه هوکس صغیر 100 واحد، قند 2000 واحد و آب 3000 واحد مخلوط کرده طبق معمول شربت تهیه شود و معمولا 100 گرم از این شربت را در جوشانده های مدر داخل می کنند و برای زیاد کردن اثر مدر آن گاهی در مقابل هر 20 گرم شربت، یک گرم استات پطاس اضافه می کنند، مدر و بازکننده بسیار مؤثر است.
تهیه چای برگ جعفری
چای برگ جعفری معروف است که دمکرده مدر و بادشکن خوبی است و برای هضم غذا نیز بسیار مؤثر است. برگ جعفری به علت وجود مواد معدنی و ویتامینهایی که دارد بسیار مفید است.
عطر آن بسیار مطبوع است و با کلیه غذاها به استثنای غذاهای شیرین معمولا به عنوان معطر کننده مصرف می شود.
برگ جعفری مانند دارچین تنفس را مطبوع و برای رفع بوی بد تنفس حتی شدیدترین بوی سیر بسیار مؤثر است.
خصوصیات جعفری فرنگی یا سرفویل
این گیاه در ایران نام خاصی ندارد ولی عده ای آنرا «جعفری فرنگی» و نوعی که برگ های موج دار و فر دار دارد «جعفری فری» می نامند. به انگلیسی به آن Garden Chervil و Chervil گویند. گیاهی از خانواده Umbelliferae و با نام علمی .Anthriscus cerefolium Hoffm معروف می باشد.
مشخصات گیاه شناسی جعفری فرنگی
گیاهی است یک ساله که ارتفاع آن به 50-30 سانتی متر می رسد. دارای مقطع مربع بوده و برگ های آن سبز روشن مثلث شکل و با بریدگی های عمیق به طوری که به صورت رشته های باریک درمی آید.
گل های آن کوچک سفید و به صورت گروهی و چتری شکل در انتهای ساقه گل دهنده دیده می شود. نوع چتردار آن دارای برگ های سبز تیره و موج دار و فردار و پرپشت است.
میوه آن از زیره کمی بلندتر باریک با رنگ تیره و در نژادهای وحشی پوشیده از مو می باشد.
تکثیر جعفری فرنگی یا فری
تکثیر گیاه از طریق کاشت تخم آن صورت می گیرد که معمولا در ماه های فروردین و اردیبهشت در زمین با خاک غنی و مرطوب و با زهکش خوب کاشته می شود. معمولا بذر آن باید تنک کاشته شود و فاصله بین خطوط کاشت 70 سانتی متر و فاصله بین بوته ها در حدود 15 سانتی متر گرفته شود.
چون گیاه گرما و خشکی را کم تحمل می کند باید مرتبا آبیاری شود.
محصول برگ آن معمولا پس از 90 روز پس از کاشت آماده برداشت است و برای اینکه هرچه بیشتر محصول برگ برداشته شود قاعده این است که مرتبا باید برگها را چید تا از گل دادن آن جلوگیری شود و در مواردی که منظور استفاده از خواص دارویی آن است که سرشاخه های گل دار آن مورد نظر است از برگ های آن باید کمتر استفاده شود.
این گیاه بومی آسیا و جنوب شوروی سابق است و توسط رومی ها به اروپا و به فرانسه و انگلستان برده شده است و در حال حاضر در اغلب مناطق اروپا و امریکا کاشته می شود در ایران در مناطق شمال ایران در دیلمان به طور خودرو شناسایی شده است.
کاربرد های مصرف جعفری فرنگی یا فری
برگ های جعفری فرنگی شیرین تر و معطّرتر از برگ های جعفری است و عطر آن شبیه عطر رازیانه با کمی بوی تند فلفل و برای تزئین غذاهای گوشتی به عنوان یک سبزی معطّر و خوشمزه به کار می رود.
در اروپا از خوردن برگ های آن غالبا برای آرام کردن سکسکه استفاده می شود. برگ های آن از نظر خواص دارویی کمی مدّر و مقوی معده و اشتها آور است.
خوردن عصاره برگ و سرشاخه های گلدار آن برای تصفیه خون و استسقا و یرقان و نقرس مفید است و ضماد له شده برگ های آن التیام زخم و جراحت را تسریع می کند.
مقدار مجاز خوراکی جعفری
برگ های آن به صورت دمکرده 50 گرم در 1000 گرم آب که در هر روز 200 تا 300 گرم از آن خورده شود.
در استعمال خارج از جوشانده 50 گرم برگ در هزار گرم آب برای ریختن روی جراحت و شستن زخم ها می توان استفاده کرد.
Apiol که ماده عامل موجود در اسانس میوه جعفری است، سمی است و ایجاد عوارضی در کبد و کلیه می نماید لذا باید تخم جعفری و اسانس آن همیشه با رعایت اعتدال طبق میزان محدود و مجاز مصرف شود و اسراف در مصرف آن زیان آور است و بدون دستور و اطلاع پزشک نباید مصرف شود.
برای خرید انواع گیاهان دارویی به فروشگاه ما مراجعه کنید!!
مشاهده تمامی محصولات فروشگاه
منبع مورد استفاده برای این نوشتار
-میرحیدر، حسین. معارف گیاهی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 597 صفحه.
