هرس و تربیت درختان موضوع بسیار مهمی است که توجه به آن ضمن حفظ شادابی درخت باعث افزایش محصول آن نیز خواهد شد. در ادامه به بررسی چگونگی هرس درختان سیب ،گلابی و به میپردازیم. با ما همراه باشید.
طریقه هرس درختان سیب
سیب یکی از انواع میوه هایی است که از زمان های بسیار قدیم مورد استفاده قرار گرفته است. قدیمی ترین آثاری که به دست آمده مربوط به یک سیب فسیل شده است که در حفاری های نزدیک سوئیس کشف شده است و متعلق به ادوار ماقبل تاریخ می باشد. به طور کلی پرورش درختان سیب بر حسب رشد و نمو و شکل و اندازه طول تنه به سه دسته تقسیم می شوند:
- درختان سیب پا کوتاه
- درختان سیب نیمه پا بلند (متوسط)
- درختان سیب پا بلند
معمولا برای تولید و پرورش درختان سیب پا بلند و نیمه پا بلند (متوسط) از پایه های بذری و در بعضی از موارد از پایه های غیر بذری (انواع مالینگ ها) و برای درختان سیب پا کوتاه از پایه های غیر بذری (مالینگ ها) استفاده می شود. شکل تاج درخت که در روی انواع این گونه پایه ها تشکیل می گردد و بر حسب چگونگی پرورش و تربیت آن ها به صورت کروی، پهن و آزاد می باشد. برای تولید میوه سیب به ازای هر میوه سیب ۶۰ تا ۱۰۰ برگ سبز مورد نیاز می باشد تا به طور کافی میوه را تغذیه کرده و رشد و نمو داشته باشد.
نحوه پرورش و هرس درختان سیب پاکوتاه :
در پرورش درختان سیب پاکوتاه لازم است نخست به سیستم و روش های مختلف پرورش درخت توجه نماییم. درختان سیب را می توان بر حسب چگونگی شکل تاج به فرم های مختلف گرد و پهن پرورش داد. منظور از درختان به فرم گرد تربیت آزاد شاخه های اصلی در جهات مختلف می باشد. اگر این گونه درختان را از بالا نگاه کنیم دارای فرم کروی هستند. در بین فرم کروی فرم های دیگری با نام فرم های جامی، قیفی، مختلط و … قرار دارند. تشکیل فرم در تیپ کروی بستگی به چگونگی هرس دارد. عملیات هرس فرم جامی به شکل زیر است:
این فرم هرس به دو صورت انجام می شود. هرس جامی با مرکز باز، دیگری هرس جامی با محور. در نوع اول بازوهای اولیه با شاخه های اصلی اولیه از فاصله کوتاهی روی تنه واقع می شوند در حالیکه در نوع محور دار، در طول بیشتری از بالای تنه واقع می شوند.
هرس فرم جامی با مرکز باز بدین ترتیب می باشد:
فرم جامی سال اول:
پس از کاشت نهال در صورت مناسب بودن شرایط از نظر فصل، آن ها را از ارتفاع ۶۰ سانتی متری سربرداری می نماییم .
فرم جامی سال دوم:
در آن سال جوانه های موجود در طول ۶۰ سانتی متری نهال رشد کرده و تولید شاخه هایی می نماید. بایستی توجه داشته باشیم اسکلت نهایی درخت از این سال شکل داده می شود. برای این منظور اولین شاخه را از ۱۵ سانتی متر بالای سطح خاک روی تنه انتخاب می نماییم فواصل بین شاخه ها در طول تنه بایستی بین ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر به طور متناوب باشد و در این فواصل اگر شاخه یا جوانه هایی به طور نا به جا روییده باشد، حذف می نماییم.
معمولا در این روش تعداد شاخه های باقی مانده بین ۳ تا ۵ عدد می باشد. در مورد نهال هایی که در سال اول کاشت دارای تعدادی شاخه می باشند، عملیات هرس همانند عملیاتی است که در سال دوم روی نهال های یک تنه بدون انشعاب در سال اول انجام می گیرد. در صورتی که تعداد شاخه های باقی مانده جهت اسکلت درخت کافی نباشد برای تشکیل شاخه جدید در بالای جوانه ای که تبدیل به شاخه جدید گردد، زخم کوچکی ایجاد می نماییم تا جوانه تحریک شده و سریعا شاخه مورد نظر را تولید نماید. در هر دو حالت لازم است پس از انتخاب شاخه ها و اسکلت بندی یک سوم طول دو شاخه را قطع و سربرداری می نماییم.
فرم جامی سال سوم:
در حالی که شاخه های اصلی یا اسکلت اولیه بین ۳ تا ۵ شاخه باشند لازم است در این مرحله فضایی برای ۶ تا ۱۰ شاخه ثانوی در نظر گرفته شود، زیرا در روی هر بازوی اولیه با شاخه اصلی فقط ۲ شاخه ثانوی باقی می ماند تا نهال بتواند فرم اصلی و جامی خود را حفظ نماید در این مرحله در صورت لزوم شاخه هایی که با تنه اصلی زاویه نامتناسب (کمتر از ۶۰ درجه) دارند، توسط بازوهای جدا کننده آن ها را تنظیم می نماییم.
علاوه بر این لازم است شاخه های نا به جایی که روییده اند حذف کرد. همچنین شاخه های ثانویه را در این مرحله به همان ترتیب نسبت یک سوم طول شاخه از جوانه ای که به سمت بیرون است سربرداری می نماییم. در سال های بعد عملیات هرس منحصر به تنظیم و حذف شاخه های نا به جا که به منظور حفظ اسکلت و فرم درخت انجام می شود. سپس هرس و سربرداری شاخه های جوان هر سال روی درخت انجام می گیرد.
فرم دوکی در هرس کردن درختان سیب
گسترش و کشت این فرم درخت سیب روی واریته گلدن و پایه هایی از نوع9M وm26 در خاک های غنی متداول است. همچنین از پایه های نیمه پاکوتاه مانند ۱۰6.MM پس از رویش نیار به فضای بیشتری از دو پایه نامبرده شده دارد. معمولا برای تربیت این فرم درخت از قیم استفاده می شود. در پاره ای موارد برای شکل دادن شاخه های پایین یک ردیف سیم قیم ها کشیده می شود.در فرم دوکی شکل، اسکلت درخت همانند یک مخروط با یک دوک نخ ریسی با یک محور عمودی است و هرس فرمی آن به شرح زیر می باشد.
فرم دوکی سال اول:
به طور کلی پس از انتقال نهال از خزانه به بستر اصلی از ارتفاع ۶۰ سانتیمتر آن را سربرداری می کنیم. در برخی مواقع برای پیدا شدن شکل واقعی در طول سال های بعد لازم است از آغاز یعنی در همین زمان تعداد جوانه هایی که بعدا تبدیل به شاخه اصلی می گردند مشخص کرده و بقیه را حذف نمود.
فرم دوکی سال دوم:
شاخه های بالاتر کوتاه تر از شاخه های پایین باشند و برای ایجاد شکل مناسب لازم است طول هر شاخه یا بازو برابر با یک چهارم ارتفاع درخت باشد و هر بازو نسبت به بازوی دیگر با همین فرمول هرس می گردد. در هر حال رشد و نمو شاخه ها باید طوری تنظیم گردد که در فاصله منظمی از یکدیگر قرار گیرند.
ضمنا لیدری که از رشد جوانه انتهایی تشکیل شده است بایستی همانند سربرداری سال اول با باقی گذاشتند ۳ تا ۵ جوانه سربرداری شود.در مورد نهال هایی که از آغاز دارای شاخه های متعددی می باشند لازم است هرس سال اول آن همانند هرس توضیح داده شده در سال دوم انجام گیرد.
فرم دوکی سال سوم:
همانند هرس سال دوم بوده و لازم است جوانه ها و شاخه های نابه جایی که فرم را تغییر می دهند حذف گردند. برحسب میزان رشد در واریته مورد نظر هنگامی که ارتفاع درخت به 2 تا 3.5 متر رسید، می توان قدرت رشد اضافی را از طریق هرس به شاخه های ضعیف تر منقل نمود. هرس در سال های بعد منحصر به حذف شاخه های اضافی و نابه جا می شود که وجود آن ها باعث به هم خوردن فرم درخت خواهند شد.
در هر حال موفقیت یا عدم آن بستگی به ایجاد تعادل بین رشد و میزان باردهی درخت دارد. اگر محور درخت رشد شدید و زیادی داشته باشد درخت به فرم کشیده و باریک در خواهد آمد و در حالتی که رشد محور مرکزی کند و ضعیف باشد و فواصل شاخه ها و زاویه آن ها دقیق تنظیم گردد درخت فرم واقعی خود را می یابد.
در حالتی که رشد محور نسبت به دیگر شاخه ها زیاد باشد، مناسب است آن را هرس نموده و یک شاخه جانبی و ضعیف را به عنوان محور انتخاب نماییم. با هرس سبک سالیانه می توان تعادل مناسبی بین شاخه های جانبی میوه ده و شاخه های غیر بار آور به وجود آورد. عملیات اصلی در پرورش فرم دو کی بیشتر از طریق محدود کردن رشد درخت به وسیله پایه و بستن شاخه ها به طرف پایین می باشد.
فرم هرمی پاکوتاه در درختان سیب
در این فرم ارتفاع درخت حدود 2 تا 2.5متر می باشد. شاخه های جانبی که در روی تنه تشکیل می گردند معمولا به صورت شعاعی و یا مبنی روی هم قرار می گیرند. در پرورش فرم هرمی بیشتر عملیات به هرس سبز تابستانه مربوط می گردد. بهترین پایه که نیاز به قیم یا سیم کشی ندارد پایه ۱۰6.MM می باشد.
ولی از پایه های نوع پا کوتاه 9Mبا استفاده از قیم چوبی یا نصب پایه و سیم کشی می توان استفاده نمود. از آنجایی که در این روش و استفاده از این پایه هزینه زیادی در بر دارد، کمتر توصیه می شود. در پایه M2 می توان با توجه به حاصلخیز بودن خاک بدون استفاده از نیم آن ها را به کار برد، ولی باردهی با تاخیر انجام می گیرد.
فرم هرمی پاکوتاه سال اول:
نهال های که هنگام کاشت فاقد شاخه های اولیه هستند معمولا پس از کاشت از ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر سربرداری می شوند. اگر نهال یک ساله دارای شاخه های اولیه مناسبی باشد در همین ارتفاع سربرداری می کنیم، به شرطی که تعدادی از شاخه های اولیه باقی بمانند، در غیر اینصورت نهال را در ارتفاع سربرداری می کنیم، به شرطی که تعدادی از شاخه های اولیه باقی بمانند، در غیر اینصورت نهال را در ارتفاع کمی بالاتر از ۶۰ سانتمتری سربرداری می نماییم. شاخه های جانبی در روی این گونه نهال ها به طول ۱۰ سانتیمتر باقی و روی یک جوانه بیرونی بقیه آن را قطع می شود.
فرم هرمی پاکوتاه سال دوم:
با توجه به طول رشد محور اصلی عمل هرس یا سربرداری به نسبت یک دوم طول رشد صورت می گیرد. ولی بایستی توجه داشت در نهال هایی که طول رشد محور اصلی زیاد است، طول ساقه، باقی مانده از ۴۰ سانتیمتر بیشتر نگردد. شاخه های جانبی را در صورت لزوم به طول ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتری هرس می کنیم. شاخه ها را در روی محور قدیمی تر به طول ۱۵ سانتی متر از رشد سال جدید باقی گذاشته و بقیه را حذف می نمایم. همچنین شاخه های فرعی که در روی آن ها تشکیل شده است به طول ۵ تا ۸ سانتی متر قطع می شوند.
در سال های بعد عملیات هرس همانند هرس سال دوم در روی محور اصلی است و شاخه های قوی که روی بازوها با شاخه های اصلی تشکیل گردیده اند در تابستان هرس می شوند. بایستی توجه داشت تا هنگامی که درخت به ارتفاع مورد نظر نرسیده است کلیه جوانه های تشکیل دهنده میوه روی محور مرکزی حذف می گردند. همچنین گسترش درخت را می توان با هرس روی بازوهای اولیه که شد آن ها حدود ۶۰ سانتی متر است تنظیم نمود.
ضمنا شاخه هایی که موجب تغییر فرم درخت می شوند باید حذف شوند.با بالا رفتن سن درخت نحوه هرس نیز کم و بیش تغییر پیدا می کند. زیرا در این مراحل اهمیت شاخه های میوه دهنده و انبوهی آن ها می تواند مورد توجه باشد. بنابراین برای تنظیم میزان باردهی و قدرت رشد در زمستان تعدادی از آن ها را کوتاه و یا حذف می نمایند.
هرس و تربیت درختان نیمه پابلند و پا بلند سیب
مجموعه شاخه های اصلی و شاخه جانبی و انتهایی، شکل تاج یک درخت را تشکیل می دهند که همگی آن ها در طی چند سال رشد نهال فراهم می گردند. بنابراین لازم است شکل نهایی درخت از مدت ها پیش مشخص شده باشد. با توجه به این که پاره ای از درختان سیب، قوی و نیرومند و برخی ضعیف هستند نحوه رویش و گسترش شان یکسان نمی باشد.
حال با توجه به خصوصیات رشدی درخت و محیط زیست آن ها، پاره ای نیمه پا بلند و دسته ای پا بلند هستند. این خصیصه پابلندی و نیمه پایلندی را می توان به طور مصنوعی تا حدودی در سیستم پرورش لحاظ کرده و فرم مورد نظر را روی آن ها اجرا نمود. درختان پا بلند، درختانی هستند که تنه آن ها از سطح خاک تا اولین انشعابات شاخه ها حدود ۱۴۰ تا ۱۸۰ سانتی متر و نیمه پا بلند حدود ۸۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر می باشد. در درختانی که نیاز به پیوند دارند با توجه به خصوصیات و کیفیت پایه این ارتفاع را می توان تغییر داد.
بنابراین ایجاد فرم پا بلند و نیمه پا یلند به پاره ای از عوامل بستگی دارد که در فرم دهی و ایجاد اشکال مختلف در انشعابات شاخه ها نقش چندانی نخواهد داشت. به طور کلی درختان نیمه پا بلند و پا بلند را به فرم گرد یا کروی و آزاد پرورش می دهند. همان طور که قبلا اشاره شد فرم گرد را برحسب وضعیت شاخه ها و خصوصیات درخت به فرم گرد توخالی و توپر پرورش می دهند و این فرم مخصوصا نوع گرد تو خالی برای درختان نیمه پابلند می تواند مناسب باشد.
فرم های معروف که در درختان نیمه پا بلند کاربرد دارند عبارتند از :
فرم جامی، چهل چراغ گرد، بیضی ساده و مطبق. فرم در انواع درختان سیب پا بلند بیشتر محدود به فرم هرمی، دو کی آزاد و مخروطی می گردد. در درختان پا بلند و نیمه پابلند معمولا پس از تعیین و انتخاب ارتفاع در پایه در صورت وجود شاخه های جانبی در قسمت انتها برای حفظ ارتفاع و تشکیل فرم مورد نظر نهال را سربرداری می نمایند و تعداد ۳ تا ۵ جوانه که بتواند بازوهای اصلی را در انتهای نهال تشکیل دهد باقی می گذارند. جوانه های مزبور و شاخه های اولیه را در سال بعد به طوری که در جوانه انتهایی هر شاخه حذف شود سربرداری می کنند.
بدین ترتیب درخت پا بلند و نیمه پابلندی که شکل گرد تو خالی و بدون محور را دارد تشکیل می دهد. می توان درختان را در اشکال پا بلند و نیمه پا بلند به صورت محور دار هم تربیت می نمود. امروزه بیشتر باغداران علاقمنداند که درختان خود مخصوصا سیب را به فرم پا کوتاه پرورش دهد. علت این گرایش افزایش تعداد اصله درخت در واحد سطح و سهولت عملیات داشت و برداشت می باشد.در درختان پاکوتاه زمان باردهی نیز زودتر از درختان پا بلند بذری می باشد.
هرس و تربیت درخت گلابی
درختان گلابی که امروزه مورد کشت قرار می گیرند از گونه های وحشی آن حاصل شده اند. طبق نظریه محققین گونه های وحشی گلابی در مناطق معتدل اروپای غربی تا آسیای شرقی پراکنده می باشند. بر اساس شواهد تاریخی در یونان قدیم کشت این گیاه مرسوم بوده است و در اوایل قرن هفدهم فرانسویان موفق شدند ارقام جدیدی را از شمالی وجود دارد که تعدادی از آن ها در چین، ژاپن، کره و همچنین ۸ تا ۱۰ گونه آن در ایران و آسیای صغیر موجود است.
در درختان گلابی عمل تکثیر و ازدیاد از طریق پیوند با استفاده از پایه های مختلف صورت می گیرد. امروزه در اروپا و آمریکا برای حصول نتیجه مناسب از بذر گلابی وحشی استفاده می شود که بر روی آن ها ارقام مرغوب گلابی پیوند می گردد. که فقط این پایه ها دیر رس بوده ولی نسبت به سرما مقاوم می باشند و رشد این پایه ها زیاد و قوی می باشد و بیشتر از این پایه ها برای پرورش درختان گلابی پا بلند و نیمه بلند استفاده می شود.
امروزه برای پرورش درختان پا کوتاه و متوسط از پایه به جهت پیوند گلابی استفاده می شود و این پایه نسبت به سرما و یخبندان شدید حساسیت دارد ولی به طور معمول زودتر بارور شده و عمرشان نیز نسبت به پایه های بذری گلابی کمتر است.
فرم های پرورش درخت گلابی:
درختان گلابی را به شکل های مختلف، گرد، پهن و همچنین پا کوتاه و پا بلند تربیت می نمایند. در بین انواع فرم ها، فرم دوکی بادبزنی با شاخه های عمودی، بادبزنی با شاخه های افقی، جامی و تیپ های مختلف جامی پرورش می دهند. برای به دست آوردن درختان پا بلند که ارتفاع تنه آن اکثرا بین 60.1تا 80.1متر می باشد از پایه های بذری گلابی استفاده می شود و برای درختان پا کوتاه از پایه به استفاده می شود.
هرس باردهی در درختان سیب و گلابی
بعد از هرس فرم دهی درختان هرس بارآوری را باید انجام داد که به علت مشابهت درخت سیب و گلابی هر دوی آن ها را با هم شرح می دهیم .شکل درخت شامل تنه اصلی، شاخه های اصلی و شاخه های فرعی می باشد. شاخه های اصلی و شاخه های فرعی دارای انشعابات کوتاهی هستند که میوه ها روی آن ها تشکیل می گردند.
این شاخه ها را اصطلاحا کورسون می گویند. بنابراین میوه های روی یک چنین شاخه های ظاهر می شوند. هنر عمل هرس از این جا شروع می شود که این گونه شاخه ها و دیگر شاخه ها را تبدیل به شاخه های مفید و بارور گرداند یعنی جوانه های گل تبدیل به میوه می شوند.
انواع شاخه ها در درختان سیب و گلابی عبارتند از:
دارد یا میخچه:
در درختان سیب و گلابی شاخه های خیلی کوتاهی که منتهی به یک جوانه می گردند دیده می شود که آن ها را دارد با میخچه می نامند. میخچه ها در حد جوانه های چوب و میوه قرار دارند و همین میخچه ها هستند که بعدا به ما میوه خواهند داد. لذا توصیه می شود تا حد امکان تعداد این گونه میخچه ها را در روی درختان حفظ کرده و زیاد نماییم. طول این شاخه حدود ۱ تا ۳ سانتی متر است.
میخچه شاخه بسیار کوتاهی است که در جوانی صاف و یا دارای چین و چروک هایی است و در هنگامی که مسن می گردد به جوانه کوچک و مخروطی منتهی می شود.این اندام موقتی بوده و در شرایطی که مواد غذایی به اندازه کافی در اختیار داشته باشد تبدیل به لامبورد می گردد. طول آن بین ۳ تا ۱۰ سانتی متر است.
لامبورد:
لامبورد همانند میخچه است و در انتهای آن جوانه های گل و میوه تشکیل می گردند. به طور کلی لامبورد کمی بزرگتر از میخچه بوده و در غالب اوقات می تواند در روی بورس (محلی که میوه و گل تشکیل شده است) مجددا لامبوردو میخچه تواما پدید آید.
برندی یا شاخک:
برندی تقریبا شبیه به یک شاخه کوچک باریک بوده و خم شونده است. در هنگامی که کامل و خوب رشد کرده باشد. طول آن حدود ۲۰ سانتی متر است. اگر در انتهای برندی جوانه گل داشته باشد. برندی تاجدار واگر جوانه چوب داشته باشد برندی ساده است.
شاخه میوه دهنده یا کورسون:
کورسون به انشعاباتی گفته می شود که بر روی شاخه های اصلی با درجه دوم بوجود آمده و پس از هرس منظم به یک شاخه میوه دهنده تبدیل می گردد.
نرک یا گورمان:
تحت تاثیر تغذیه مناسب و زیاد پاره ای از جوانه ها رشد قوی و کاملی می یابند و قدرت رویشی که در این شاخه ها وجود دارد اجازه نمی دهد که میوه ها به آسانی در روی آن ها تشکیل گردند.
شاخه:
در طول دوران رشد و شرایط مناسب فصلی تعداد زیادی از جوانه ها فعال شده و پاره ای از آن ها که در مجاورت چوب قرار دارند تبدیل به برگ و گاهی تولید جوانه های ثانوی در روی شاخه ها می کنند. در پاییز پس از ریزش برگ ها این جوانه ها تبدیل به شاخه می گردند. معمولا این اندام ها در گلابی و سیب کاملا قوی بوده و حاصل جوانه های چوب جانبی و جوانه انتهایی فعال و بارور می باشند. جوانه های مزبور حاصل جوانه های ضمیمه بوده که جوانه خواب می باشند. این جوانه ها همیشه در بالای نقطه فشردگی و چین و چروک دار بودن شاخه قرار دارند و برای فعال کردن این جوانه لازم است شاخه را چند میلیمتر بالاتر از محل اتصال قطع کنیم.
جوانه چوب:
جوانه میوه یا گل همانند جوانه چوبی به طور جانبی در روی شاخه ها قرار گرفته و غالبا در انتهای لامبورد یا برندی تشکیل می گردند و روی آن ها از فلس های جنینی پوشیده شده است. شکل عمومی آن ها کروی و یا بیضی متورم می باشد و در شرایط مناسب فعال شده و تبدیل به گل و میوه می گردد. پس از برداشت میوه، محل اتصال میوه متورم و گوشتی شده و غالبا در روی آن ها دارد و لامبورد و گاهی برندی تشکیل می گردد. بنابراین این اندام را باید برای همیشه روی درخت و شاخه ها حفظ نمود زیرا عضو مفیدی است که اصطلاحا آن را بورس می نامند.
تغییرات جوانه:
به طور کلی جوانه چوب در طول دوران رشد تغییرات بسیاری یافتند و اندام های مختلف را می تواند تولید نماید همچنین در چگونگی و وضع باردهی و هرس شاخه ها شناخت و شناسایی آن ها موثر می باشد. بنابراین با تغییرات در میزان و مقدار شیره نباتی که به جوانه ها می رسد جوانه تغییر شکل یافته و تبدیل به شاخه قوی (طول آن به ۸۰ سانتی متر یا بیشتر) خواهد شد که آن را اصطلاحا نرک یا گورمان می نامند. در حالتی که شیره نباتی در یک حد طبیعی به جوانه ها برسد از آن ها شاخه های معمولی تشکیل می گردد که معمولا طول آن ها بین ۲۵ تا ۴۰ سانتی متر خواهد بود و آن ها را شاخه چوبی معمولی می گویند.
– اگر جوانه میزان خیلی کم شیره نباتی دریافت نماید، رشد جوانه ها کند و کوتاه بوده و اندام کوچک و نوک تیزی به نام دارد یا میخچه را می سازد.
-در شرایطی که به علل مختلف مقدار شیره نباتی خیلی کم در اختیار جوانه قرار گیرد رشد و فعالیت جوانه کاملا محدود گشته و گاهی بدون فعالیت هم چنان باقی می ماند و اصطلاحا به این نوع جوانه ها، جوانه انتظار یا خواب می گویند.
-گاهی نیز ممکن است اصولا شرایطی پدید آید که جوانه از حداقل ماده غذایی محروم مانده و در این حال جوانه ها سقوط خواهند کرد.در پاره ای از واریته های گلابی که میزان باردهی آن ها زیاد است جوانه گل در طی چند ماه تشکیل می گردد. شاخه ها و براندهای سال منتهی به یک یا چند جوانه گل می شوند. این انشعابات را اصطلاحا کورسون یا شاخک می نامند.
چگونگی تغییر کورسون (شاخک) به اندام بارده:
شاخه ای که از جوانه تشکیل شده است می تواند به طور آزاد رشد کند. در این حال برای فعال کردن آن لازم است عملیات هرس در روی شاخه مزبور در طی سه سال صورت گیرد تا تبدیل به جوانه بارده گردد.
- در سال اول هرس لازم است سه جوانه خواب در روی آن نگاه داشته و از بالای جوانه شاخه را قطع نماییم.
- در سال دوم شاخه ای که از جوانه سوم سال قبل روییده یک جوانه نگه داشته و بقیه را حذف می نماییم.
- در سال سوم برای فعال شدن دو میخچه سال قبل و تبدیل آن ها به اندام بارده شاخه را از بالای میخچه بیرونی قطع می نماییم و در همین سال میخچه ها فعال می گردند.
عملیات و اجرای هرس:
به طور کلی میوه دادن درخت نسبت معکوس با رشد و نمو آن دارد. یعنی اگر درخت دارای رشد زیاد باشد میزان محصول کمتر خواهد شد. بر عکس درختانی که رشد آن ها متوسط یا کمتر است میوه بیشتری تولید می کنند. معمولا میوه های سیب و گلابی در روی شاخه های سه ساله و یا بیشتر تشکیل می گردد و کمتر اتفاق می افتد که در روی شاخه های یک یا دو ساله میوه تشکیل شود.
لذا شاخه های قوی را در زمستان باید بلندتر و در تابستان کوتاه تر هرس نمود. در حالی که شاخه های که رشد آن ها کمتر است در زمستان کوتاه تر هرس می گردند. ضمنا در درختان سیب و گلابی بزرگ و مسن جوانه های چوبی و میخچه می تواند چندین سال به حال خواب باقی بمانند ولی هنگامی که شاخه های زائد را هرس نمایم جوانه های مزبور به رشد و نمو خود ادامه می دهند و فعال می گردند.
هرس در روی یک شاخه گلابی برای باردهی در طی چهار سال
هرس سال اول: در روی یک شاخه بلند در زمستان سه جوانه را باقی گذاشته و از بالایجوانه سوم شاخه را قطع می کنیم.
هرس سال دوم: پایین ترین جوانه در روی شاخه تبدیل به میخچه شده و جوانه کناری یا دومین جوانه شاخه کوتاه با کورسون بدون تاج را تشکیل می دهد. در جوانه سوم که تبدیل به شاخه طویل شده است دو جوانه باقی گذاشته و از بالای جوانه دوم شاخه راقطع می کنیم.
هرس سال سوم: در سال سوم میخچه سال قبل تبدیل به لامبورد گشته و کورسون معمولی تبدیل به کورسون تاجدار می گردد. شاخه بلند و طویل شده که از جوانه انتهایی پدید آمده درست از بالای کورسون تاجدار حذف می گردد. لامبورد و کوروسن تشکیل شده در همان سال (سال چهارم) تبدیل به میوه می گردد.
هرس سال چهارم: در این سال کورسون که در سال سوم بار داده است از پاشنه و کنار لامبورد میوه داشته سال قبل حذف می گردد تا در روی بورس سال قبل میخچه و لامبورد تشکیل شده و فعال گردد. تمامی این عملیات در زمستان موقعی که هوا مساعد باشد و یا در اوایل پاییز در مناطقی که زمستان سخت ندارد انجام می گیرد.
هرس سبز یا تابستانه در درختان سیب و گلابی:
هرس تابستانه یا سبز در طول دوران رشد رویشی و سبز گیاه صورت می گیرد و این هرس مکمل هرس زمستانه یا خواب می باشد که عمل تنظیم باردهی و تولید را بر عهده دارد. امروزه هرس تابستانه در مورد درختان پاکوتاه بسیار مرسوم و ضروری است. زیرا با این عمل تعداد و مقدار شاخه ها و برگ ها کنترل شده و تعادل بین رشد شاخه ها و ریشه ها برقرار می گردد. همچنین هوا و نور به سهولت در داخل درخت نفوذ کرده و در میزان تبخیر و تعرق موثر بوده و در رنگ و اندازه میوه نقش مهمی دارد. در هر حال هرس زمستانه در فرم و رشد شاخه ها و هرس تابستانه در تولید و تنظیم باردهی موثر می باشد.
زمان هرس تابستانه:
عملیات هرس تابستانه از آغاز فصل رویش می تواند شروع و تا اواخر فصل رویش ادامه داشته باشد. ولی عملیاتی که در آغاز فصل انجام می شود تقریبا محدودیت کمتری نسبت به دیگر مراحل در طول رشد دارد. هرس در اواسط تابستان می تواند در کنترل رشد درخت به نحو چشمگیری موثر واقع شود.
اصول کلی هرس تابستانه:
عمل هرس تابستانه بلافاصله با شروع فصل رشد می تواند آغاز گردد و عملا با قطع جوانه های انتهایی که حدود ۵ تا ۸ سانتی متر می باشد، به نسبت یک دوم یا یک سوم شاخه قطع می گردد. این نسبت در شاخه های پر رشد حدود یک دوم و در شاخه های کم رشد حدود یک سوم می باشد. در جوانه های جانبی و شاخه های ثانویه که از محور جوانه های برگ شروع به رشد می کند می توان این شاخه ها را از حدود برگ سوم یا چهارم یا پنجم بر حسب میزان رشد قطع نمود. هنگامی که قطر شاخه ها به اندازه قطر یک مداد می رسد عمل هرس در روی آنها شروع می شود و زمان اجرای عملیات بستگی به شرایط آب و هوایی داشته و معمولا از اواسط خرداد آغاز می گردد. اگر در مورد رسیدن آنها تردیدی وجود داشته باشد مناسب است که عمل هرس را کمی دیرتر و حدود اوایل تیر انجام داد.
سیستم های هرس تابستانه:
سیستم هرس لورت:
این هرس را اصطلاحا هرس کوتاه یا ضعیف در طول دوران رشد می نامند. هرس لورت بدین صورت اجرا می گردد که در اوایل بهار، جوانه های جانبی که رشدی برابر با ۵ سانتی متر دارند و جوانه های انتهایی که رشد کمی کرده اند قطع می شوند. اگر شاخه ها کم رشد باشند آن ها را شدیدتر هرس می نمایند و این عمل باعث تشدید رشد جوانه های انتهایی و توسعه رشد جوانه های کوچک تر می گردد. در این حال جوانه های گوشواره ای که به طور متوسط تغذیه کرده اند تبدیل به میخچه یا جوانه های گل می شوند.
در درختانی که عمل فرماسیون در آنها پایان یافته است توصیه می شود که یک سوم شاخه های عمودی و برای شاخه های مایل یک دوم و برای شاخه های افقی دو سوم در زمستان عمل قطع انجام گیرد در پاره ای موارد توصیه می شود در شاخه هایی که طول شان یک متر یا بیشتر می شود از ناحیه پاشنه یا روی اولین جوانه قطع گردند. عمل هرس لورت فقط برای آماتورها قابل اجرا است. اجرای این نوع هرس در روی درختان و ارقام قوی و یا گیاهانی که در خاکهای غنی کاشته شده اند نتایج بسیار خوبی به همراه نمی آورد و در ارقام کم رشد و پا کوتاه نتایج مناسبی خواهد داشت.
سیستم هرس سه جوانه:
این هرس زیاد شدید نبوده و عملا در هنگام استراحت رویشی درختان صورت می گیرد، زیرا درختان فاقد برگ بوده و عملیات به آسانی صورت خواهد گرفت. هرس سه جوانه یا هرس خشک بایستی همراه با هرس در دوران رویشی یا عمل پنسمان انجام شود.این عملیات ممکن است در روی شاخه یک ساله که دارای دو میخچه و یک جوانه، یک میخچه و دو جوانه، یک میخچه و دو جوانه، سه میخچه و … می باشد صورت گیرد و معمولا شامل کورسون های مسن می باشد.
علل اجرای قطع در روی سه اندام یا جوانه یا اندام های فوقانی برای دریافت حداکثر شیره پرورده و تامین رشد آن ها می باشد. حال بایستی توجه داشته باشیم زیادی شیره پرورده می تواند موجب تشکیل شاخه های چوبی قوی گردد، در حالی که چشمک های زیرین یا خفته به مقدار کمتری تغذیه خواهند شد. در نتیجه جوانه های کمتر تغذیه شده تبدیل به میخچه و بعدا تبدیل به جوانه گل می شوند. عمل هرس سه جوانه به طور تئوری خیلی ساده است، کافی است سه جوانه پایین کورسون نگاه داشته و بقیه را قطع نماییم.
در مورد درختانی که به طور منظم هرس در روی آن ها انجام شده است و شاخه ها یا کورسون ها شکل اصلی خود را یافته اند به سهولت و سریع می توان عمل هرس سه جوانه را انجام داد. اما در مورد درختانی که عمل هرس در روی آن ها طی چند سال به خوبی و مناسب انجام نشده و کورسون ها وضع درهم و نامشخصی دارند عمل هرس خیلی پیچیده می شود.
بسیاری از باغداران و متخصصین هرس در این زمینه هرس چند جوانه را اجرا می کنند. به عبارت دیگر به جای باقی گذاشتن سه جوانه، چهار تا شش جوانه را باقی می گذارند و بدین وسیله گسترش اندام های چوبی کاهش یافته و تا آن جایی که امکان دارد طول کورسون های میوه ده را کم می نمایند. بنابراین مشاهده می شود که اجرای این عملیات بسیار مشکل و پیچیده می باشد. هرس چند جوانه برای بیشتر ارقام قوی اجرا می گردد. اصول کل هرس چند جوانه به شرح زیر می باشد
سال اول:
سه جوانه در روی کورسون باقی گذاشته و بقیه را حذف می کنند.
سال دوم:
دو جوانه پایینی تبدیل به میخچه گشته و جوانه سوم تولید کورسون جدیدی می نماید. در این سال در روی کورسون جدید یک جوانه نگاه داشته و بقیه را حذف می کنیم.
سال سوم:
دو میخچه سال دوم تبدیل به جوانه گل گشته و قسمت اعظم شاخه را از بالای دو جوانه گل حذف می نمایم.
سیستم هرس طویل یا شدید:
در این هرس قسمت اعظم شاخه قطع می گردد و عملا تمام شاخه های یک ساله را که به طور مناسب گسترش یافته اند، حفظ می نماییم و بقیه را به مقدار کم باقی گذاشته و یا کاملا حذف می کنیم. به طور کلی سعی می شود میخچه و جوانه های گل را کاملا حفظ نماییم. در درختانی که عمل فرماسیون در آنها پایان یافته است توصیه می شود که یک سوم شاخه های عمودی و برای شاخه های مایل یک دوم و برای شاخه های افقی دو سوم در زمستان عمل قطع انجام گیرد.
پنسمان:
در هرس درختان میوه به منظور باردهی لازم است جوانه های اضافی و یا بیهوده و بی مصرف را پس از شناسایی، قبل یا پس از سبز شدن برای تنظیم تناسب جریان شیره نباتی در شاخه ها حذف نماییم که این عمل را اصطلاحا پنسمان می گویند. گاهی با عمل پنسمان در ماهیت جوانه ها می توان تغییراتی به عمل آورد. مثلا جوانه های چوبی را به میخچه و میخچه را نیز به وسیله هرس زمستانه به جوانه گل تبدیل نمود.
گاهی عمل پنسمان به صورت حذف برگ های انتهایی با برگ های پنجم و ششم می باشد. نتیجه این عمل محدود کردن غرور جوانه ها و برگ های انتهایی است که گاهی حذف آن ها باعث رشد جوانه های مفید و مناسب می گردد. پنسمان در روی درختان گلابی و سیب در سه مرحله روی شاخه ها صورت می گیرد.
- در روی چند برگ پایین که معمولا بین ۳ تا ۵ برگ است.
- دومین پنسمان در روی یک یا دو برگ میانی
- پنسمان در روی یک یا دو برگ انتهایی.
توضیح اینکه در اواسط و اواخر دوران رویش گیاه می توانیم جوانه چوب، میخچه و جوانه گل را به ترتیب زیر تشخیص و از یکدیگر تمیز دهیم.
- معمولا جوانه چوب حاصل یک برگ می باشد.
- میخچه معمولا در محلی که ۲ تا ۵ برگ تجمع یافته اند پدید می آید.
- جوانه گل حاصل بیش از ۵ برگ یا روزت می باشد و در این حال مطمئنا جوانه گل در حال تشکیل است.
تشکیل جوانه انتهایی در سیب دیر وقت در پاییز صورت می گیرد ولی در یک نوع گلابی در اواخر خرداد ماه و اوایل مرداد ماه انجام می شود. پنسمان بر روی شاخه های جوان در حال تکامل انجام می گیرد که حاصل برگ های جوان و علفی می باشند و طول آن ها ۱۵ سانتی متر است و در موارد زیر اهمیت دارد:
- بر روی شاخه های نرک که رشد رویشی زیاد از حد دارند.
- بر روی شاخه جوانی که روی عضو گل دهنده قرار دارند.
- بر روی شاخه های جانبی که از شاخه اصلی منشعب می شوند و منظور از آن ها تربیت شاخه میوه دهنده است.
در واریته هایی که رشد معمولی دارند از بالای سومین جوانه قطع می گردد و در واریته هایی که رشد قوی دارند از بالای ۴ یا ۵ جوانه صورت می گیرد. هرس تابستانه یا سبز بر روی شاخه ها بالغ ولی پنسمان بر روی شاخه های جوان و علفی صورت می گیرد. هرس سبز یا تابستانه بر روی شاخه هایی است که رشد آن ها در اواسط تابستان برای برخی و در اوایل پاییز برای برخی ارقام دیگر به پایان رسیده است.
شاخه هایی که قبل از خزان رشد و نمو خود را به پایان می رسانند و دارای جوانه مشخصی می باشند اگر مدتی قبل از خزان که جریان شیره نباتی کندتر می شود به وسیله هرس سبز قسمت انتهایی شاخه را حذف می نماییم و به سهولت جریان ملایمی از شیره موجود در اختیار اعضای تحتانی شاخه قرار گرفته و تکامل آن ها را به اعضای میوه دهنده تسهیل خواهد کرد و اگر زودتر انجام گیرد نتیجه معکوس در بر خواهد داشت. زیرا جریان شدید شیره نباتی باعث فعال شدن و رشد و نمو اعضای تحتانی نشده و از تکامل آن ها در جهت تولید جوانه های میوه دهنده جلوگیری خواهد کرد و برای این کار از قسمت های انتهایی شاخه به وسیله هرس سبز قطع می شود.
طریقه ی هرس و تربیت درختان به
اصولا قدرت رویش درختان به رابطه مستقیمی با پایه های آن دارد. بنابراین در فرم دهی اولیه درختان به و نحوه پرورش آن ها مناسب خواهد بود درختان را به صورت جامی یا شلجمی نیمه پابلند یا پا بلند بر روی پایه های متوسط تربیت نمایند. بدین صورت که نهال را از 100-70 سانتیمتر سرزنی کرده و در سال بعد چند شاخه در چهار طرف ساقه انتخاب می کنند.که اسکلت اولیه درخت را تشکیل می دهد.
این شاخه ها نیز ، یک سوم انتهایی شان قطع می گردد .در سال دوم (در صورتی که نهال هنگام کاشت چند شاخه ای بوده و هرس سال دوم در همان سال اول صورت گرفته باشد) یا سوم، 3-2 شاخه فرعی بر روی شاخه های اصلی نگهداری کرده و بقیه را حذف می کنند. یک سوم انتهایی این شاخه ها نیز از روی جوانه ای که به سمت بیرون قرار دارد حذف شده و در صورتیکه ضعیف باشند از روی ۲ الی ۳ جوانه قطع می گردند.
شاخه های بارده به، شاخه های کوتاه هستند که از جوانه های جانبی شاخه های بلند می رویند. از آن جایی که درختان به دارای رشد سالیانه ضعیفی هستند و قسمت های میوه ده آن شاخه انتهایی می باشند عملیات هرس باردهی کمتر و یا اصولا صورت نمی گیرد. زیرا در صورت اجرای هرس خسارت فراوانی به میزان محصول وارد خواهد آمد. اما چون پس از چندین سال به علت سنگینی شاخه ها و زیادی محصول خطر شکستن شاخه ها وجود دارد بنابراین بایستی هر سه یا چهار سال یک بار شاخه های اضافی، خشک شده و مریض را قطع و حذف نماییم.
منبع:هرس درختان میوه :آناهیتا طاهر خانی
