آشنایی با عوامل موثر بر رشد گیاهان

آشنایی با عوامل موثر بر رشد گیاهان

منظور از رشد گیاه توسعه تدریجی اندام های گیاه بوده که آن را می توان به صورت مختلف از قبیل وزن خشک، طول، ارتفاع یا قطر اندازه گیری نمود. در این اندازه گیری ممکن است کل گیاه مورد نظر بوده یا تنها یک قسمت نظیر برگ، گل، میوه یا بذر آن مورد توجه یاشد.

درکشاورزی علمی مطالعه رشد گیاه و عوامل موثر بر آن از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا هدف اصلی از انجام کلیه عملیات کشاورزی برداشت هرچه بیشتر محصول به ازاء حداقل منابع به کار رفته است.

عوامل موثر بر رشد گیاه عبارتند از:

1. درجه حرارت: درجه حرارت مناسب برای اغلب گیاهان زراعی بین 15 تا 40 درجه A سانتی گراد است. در درجه حرارت های بالاتر یا پایین تر از این، مقدار رشد به شدت کاهش می یابد. حرارت بر فعالیت گیاهی نظیر فتوسنتز(کربن گیری)،قابلیت نفوذ دیواره یافته، جذب آب مواد غذایی، تعرق، فعالیت آنزیمی و انعقاد پروتئین تاثیر می گذارد.
2. رطوبت: آب در گیاهان برای ساختن کربوهیدرات ها، نگهداری شادابی پرتوپلاسم و B همچنین برای نقل و انتقال عناصر غذایی لازم است کمبود آب باعث کاهش تقسیم یاخته ای و کوچک ماندن یاخته ها می شود. هم خشکی خاک و هم خیسی بیش از حد آن به رشد گیاه صدمه می زند.

 آشنایی با انرژی تابشی گیاهان

کیفیت، شدت و طول مدت روشنایی بر رشد اثر می گذارد. منظور از کیفیت نور طول موج غالب آن است. آزمایشات نشان داده که گر چه طیف کامل نور سفید برا اغلب گیاهان مناسب است ولی رنگ های مختلف می تواند اثرات مختلفی بر رشد داشته باشند.

آزمایشات در مورد شدت نور روز قادر به رشد کامل خود می باشند. البته احتیاجات گیاهان مختلف از این متفاوت بوده و برخی به شدت های نور بیشتری اختیاج دارند. طول مدت روشنایی از عواملی است که به نحو چشم گیری در رشد گیاه موثر است.

تقسیم بندی رشد گیاه از نظر مدت روشنایی

گیاهان را از این نظر به 3 دسته روز بلند، روز کوتاه، و حد واسط تقسیم می کنند. گیاهان روز بلند گیاهانی هستند که فقط در صورتی به گل می نشینند که زمان روشنایی مساوی یا درازتر از مدت معینی باشد. اگر زمان روشنایی از این مدت کوتاه تر باشد، این گیاهان فقط به رشد سبزینه ای خود ادامه می دهند. شبدر و غلات جزء این گروه می باشند.

گیاهان روز کوتاه به آن دسته از گیاهان اطلاق می شود که فقط در صورتی گل می دهند که زمان روشنایی مساوی یا کوتاه تر از مدت معینی باشد، بعضی از راقام توتون روز کوتاه هستند. ازگیاهان حد واسط می توان به پنبه اشاره کرد. که با کنترل این عوامل می توان گیاهان را خارج از فصل یا خارج از نقطه جغرافیایی اصلی وادار به گل دادن نمود.

 آشنایی با ترکیب اتمسفر گیاهان

گاز کربنیک برای انجام عمل فتوسنتز گیاهان لازم است. غلظت این گاز در اتمسفر حدود 0/03 درصد است. آزمایشات نشان داده اند که به طور کلی غلظت ها تا چند برابر این مقدار می تواند اثر مثبت بر رشد گیاه داشته باشد.با کنترل غلظت گاز کربنیک در گلخانه می توان محصول برخی گیاهان را به طور قابل ملاحظه ای افزایش داد.

 آشنایی با ترکیب هوایی خاک گیاهان

غلظت گاز اکسیژن در هوای خاک می تواند بر رشد ریشه در نتیجه رشد قسمت های هوایی گیاه تاثیر بگذارد. از آنجا که تراکم خاک( ازدیاد وزن مخصوص ظاهری) می تواند در وضعیت تهویه خاک در نتیجه غلظت گاز اکسیژن موثر باشد به خوبی می توان دریافت که عامل ساختمان خاک می تواند نقش مهمی در رشد گیاه داشته باشد.

رطوبت خاک نیز با اشغال فضاهای خالی می تواند در کاهش غلظت اکسیژن در خاک موثر باشد. هرچه رطوبت خاک بیشتر باشد هوای خاک کمتر و سرعت تعویض آن با هوای اتمسفر کندتر است. البته برخی گیاهان نظیر برنج در شرایطی که خاک از رظوبت اشباع باشد نیز به رشد خود ادامه می دهند. خاک به طور قابل ملاحظه ای بر قابلیت استفاده عناصر غذایی خاک اثر می گذارد و PH بر رشد گیاه در PH از این طریق می توان بر رشد گیاه موثر واقع شود.

منظور از موجو دات زنده دراین بخش، وجود عوامل بیماری زا است. این گونه عوامل بیماری زا مسلما می تواند محدودیت زیادی در رشد گیاه ایجاد کنند. از طرف دیگر وجود موجودات زنده ریزی که سبب تثبیت ازت و یا بیشتر قابل استفاده می شود طبعا به رشد گیاه کمک می کنند. حشرات و آفات مختلف نیز می تواننند با حمله به گیاه مانعی در راه رسیدن به حد اکثر رشد گیاه ایجاد کنند. وجود علف های هرز یا در مزرعه می تواند با رقابت بر مواد غذایی و آب محدودیت هایی را در رشد گیاه سبب شوند.

آشنایی با عناصر غذایی موجود در خاک گیاهان

حیات و رشد آن ها مستلزم جذب برخی عناصر نظیر کربن، هیدروژن، اکسیژن ازت فسفر و غیره می باشد. به طور کلی می توان کلیه عناصر در صورتی که غلظت شان در محیط ریشه از حد معینی تجاوز نکند مانع رشد گیاه می شوند. البته بعضی از عناصر نظیر آلومینیوم حتی در غلظت ها یکم قادر به جلوگیری از رشد می باشند.

از جمله عناصر سمی دیگر می توان به نیکل و جیوه اشاره کرد. برخی مواد شیمیای مانند فنل نیز دارای خاصیت سمی می باشند.  باید توجه داشت که کلیه عوامل ذکر شده در بالا  در رشد گیاه موثر بوده و برای رسیدن به حد اکثر محصول هر یک از این عوامل در حد مناسب خود باشند.

در مباحث مربوط به حاصلخیزی خاک فقط به عناصر غذایی و عوامل مؤثر در قابلیت استفاده آنان برای گیاه صحبت شده و فرض می شود که سایر عوامل مؤثر در رشد درحد کفایت می باشد.

عناصر غذایی ضروری گیاه

یک عنصر باید دارای خصوصیات زیر باشد تا به عنوان یک عنصر ضروری گیاه شناخته شود.

1. کمبود عنصر تکمیل مراحل سبزینه ای یا تولید مثل را غیرممکن سازد.
2. علائم کمبود عنصر مورد نیاز فقط با دادن آن عنصر برطرف گردد.
3. عنصر به طور مستقیم در تغذیه گیاه دخیل بوده و اثر آن مربوط به اصلاح شرایط میکروبیولوژیکی یا شیمیایی محیط رشد نباشد.

 آشنایی با شانزده عنصر  رشد گیاه

حداقل 51 عنصر برای رشد گیاه ضروری تشخیص داده شده اند.این شانزده عنصر عبارتند از :

کربن،هیدروژن، اکسیژن، ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیوم،گوگرد، آهن، روی، مس، منگنز، بر، مولیبدن و کلر.

هم اکنون ضرورت 4 عنصر دیگر یعنی سدیم، کبالت و انادیوم و سیلیسیوم نیز برای برخی گیاهان به اثبات رسیده است. عناصری که در لیست عناصر ضروری قرار دارد همگی برای رشد گیاهان لازم بوده و اهمیت هیچ کدام از دیگری کمتر نبوده ولی مقدار لازم آن ها برای رشد با یکدیگر تفاوت بسیار دارد.

عناصری که در لیست عناصر ضروری قرار دارند همگی برای رشد گیاهان لازم بوده و اهمیت هیچ کدام از دیگری کمتر نبوده ولی مقدار لازم آن ها برای رشد با یکدیگر تفاوت بسیار دارد. کربن، هیدروژن، اکسیژن، ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیوم، گوگرد در مقادیر زیاد توسط گیاهان مصرف شده اند لذا آن ها را عناصر غذایی پرمصرف می نامند و بقیه را عناصر کم مصرف می نامند.

 آشنایی با شناخت عنصر کربن در گیاهان

عنصر کربن به صورت گاز کربنیک از هوا جذب می شود. اکسیژن و هیدروژن نیز از آب خاک تأمین می گردند. بقیه عناصر ضروری توسط ریشه از خاک جذب می شود. مقدار کمی از کربن و اکسیژن ممکن است به صورت کربنات از خاک جذب شود. مقداری گوگرد نیز ممکن است به صورت گاز انیدرید سولفور و از طریق برگ ها جذب شود.

نقش عناصر غذایی در گیاه و علائم کمبود آن

3 عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن در ساختمان کربوهیدرات ها، پروتئین ها، چربی ها و سایر ترکیبات آلی دخالت دارد. بنابراین 3 عنصر مذکور تشکیل دهنده اصلی بافت های گیاهی می باشند.

 آشنایی با شناخت  عنصر ازت در گیاهان

این عنصر یکی از اجزاء سازنده هر یافته بوده و پروتئین هایی که به منزله آنزیم عمل می کنند و همچنین در ساختمان مولکول کلروفیل دخالت مستقیم دارد.مقدار ازت در قسمت های جوان در حال رشد به مراتب بیشتر از مقدارآن در بافت های گیاهی مسن تر می باشد.

ازت مخصوصا در برگ ها و دانه ها به مقدار فراوان یافت می شود. مقدار ازت در بافت های گیاهی حدود 5 تا 1 درصد وزن خشک آن می باشد شکل های قابل جذب آن برای گیاهان آنیون نیترات کاتیون آمونیوم و ترکیب اوره میباشد. کمبود ازت سبب توقف رشد گیاه و زردی رنگ آن می شود.

این رنگ زرد ابتدا از برگ های پائینی(برگ هاِی مسن گیاه) شروع می شود و این در حالی است که برگ های بالایی(برگ های جوان) همچنان سبز می مانند. زیادی ازت نسبت به عناصر دیگر نظیر فسفر، پتاسیم و گوگرد می تواند سبب طولانی شدن دوره رشد و به تاخیر افتادن بلوغ گیاه شود.

 آشنایی با شناخت عنصر فسفر در گیاهان

این عنصر جزء مهم ساختمانی ترکیباتی نظیر اسید نوکلئیک ها، کوآنزیم ها، نوکلئتیدها،فسفو پروتئین ها و فسفو لیپیدها می باشد.مهمترین وظیفه فسفر در گیاه نقش آن در ذخیره سازی و انتقال انرژی است. غلظت فسفر در بیشتر گیاهان در حدود 0/1 تا 0/44 درصد وزن خشک گیاه می باشد.

وجود مقادیر کافی فسفر سبب ازدیاد رشد گیاه می گردد. فسفر کافی، همچنین باعث زودرسی محصول به خصوص در غلات می گردد. فسفر نیز عنصری متحرک می باشد و کمبود آن سبب کاهش شدید در رشد کلی می گرد. ظهور رنگ ارغوانی در برگ های مسن یکی دیگر از علائم کمبود فسفر می باشد.

 آشنایی با شناخت عنصر پتاسیم در گیاهان

پتاسیم به صورت یون متحرکی در گیاه وجود داشته و عمدتا ماهیت کاتالیزوری دارد. از وظایف آن می توان به فعال نمودن آنزیم ها و تنظیم روابط آبی و گیاه، تنظیم روابط انرژی، انتقال مواد ساخته شده گیاهی، جذب ازت و فسفر پروتئین و سنتز نشاسته را نام برد.

پتاسیم عنصری متحرک بوده و علائم کمبود آن در برگ های پایینی ظاهر میشود. این علائم در اغلب گیاهان به صورت سوختگی برگ است که به تدریج از نوک و لبه های برگ و به طرف و داخل برگ پیشرفت می کند.

 آشنایی با شناخت عنصر کلسیم در گیاهان

نقش مهمی در ساختمان و نفوذ پذیری غشاء یاخته داشته در تقسیم یاخته و دراز شدن – آن ضروری می باشد ولی در فعال کردن آنزیم ها نقش عمده ای ندارد. این عنصر جذب ازت نیتراتی را زیادتر نموده و در متابولیسم ازت دخیل بوده و مقدار آن در برگ بیشتر است.

به صورت یون کلسیم دو ظرفیتی جذب گیاه شده و به همین صورت نیز در شیره یاخته یافت می شود. کلسیم را به طور کلی عنصری غیر متحرک می دانند . کمبود آن از توسعه جوانه انتهایی و نوک ریشه جلوگیری می کند. به دلیل توقف فعالیت مریستمی، رشد گیاه در غیاب کلسیم متوقف می گردد. بارزترین علامت کمبود آن اختلال در بافت های ذخیره ای میوه جات و سبزیجات است.

آشنایی با شناخت عنصر منیزیوم در گیاهان

جزئی از مولکول کلروفیل می باشد و قریب 15 تا 20 درصد منیزیوم گیاه صرف تشکیل کلروفیل می شود. در فعال نمودن برخی آنزیم ها دخالت دارد. منیزیوم در سنتز روغن در گیاه نقش دارد. منیزیوم عمدتا عنصر متحرک بوده و لذا علائم کمبود آن اغلب از برگ های پایینی گیاه شروع می شود.

در بیشتر گونه های گیاهی کمبود آن سبب از بین رفتن رنگ بین رگبرگ ها شده ولی خود رگبرگ ها سبز باقی می مانند.در مراحل پیشرفته کمبود، تمامی برگ به طور یکنواختی زرد کمرنگ شده سپس قهوه ای شده و می میرد.

 آشنایی با شناخت  عنصر گوگرد در گیاهان

شاید مهمترین نقش گوگرد سنتزآمینو اسیدهای گوگرددار باشد. تقریبا 90 درصد گوگرد در گیاه به این صورت درمی آید. گوگرد چه جزء ساختمان های کلروفیل نیست ولی برای آن لازم است. این عنصر در تولید روغن گیاهی نیز دخیل می باشد. غلظت گوگرد در گیاه بین 0/1 تا 0/4 درصد وزن خشک است. گوگرد ظاهرا عنصر غیرمتحرک می باشد.

کمبود آن اثر شدیدی بر توقف رشد گیاه داشته و گیاهانی که از کمبود این عنصر رنج می برند به طور یکنواختی رنگ پریده و دارای توقف رشد بوده و دارای ساقه های نازک دوکی شکل می باشند. در بسیاری از گیاهان علائم کمبود آن شبیه علائم کمبود ازت است با این تفاوت که در مورد گوگرد قسمت های جوان بیشتر مبتلا می باشند.

آشنایی با شناخت کود های شیمیایی گیاهان

نقش کودهای شیمیای در گیاهان

از مزایای کودهای شیمیایی، بهای ارزان، کاربرد سهل و آسان، درآمد کاذب کوتاه مدت (بدون توجه به استهلاک سرمایه اصلی یعنی خاک و موادآلی آن) است. شیوع بیماری ها و آفات متعدد مثلا شیوع آتشک گلابی در باغ های گلابی کرج و قزوین، نماتد در مزارع چای و حتی شانکر مرکبات در جنوب کشور عمدتا زاییده مصرف نامتعادل کودها می باشد.

نظرات بانک جهانی درباره مصرف کودهای شیمیایی کشاورزی

نظرات بانک جهانی درباره مصرف کودهای شیمیایی در ایران می تواند موید مصرف نامتعادل کود در کشور باشد که به شرح زیر می باشد:

درتوزیع نابرابر کودهای شیمیایی، بخش خصوصی جایگاهی ندارد(تقویت بخش خصوصی و فراهم آوردن امکان رقابت فعالانه، ایجاد یک محیط تجاری و حقوقی صحیح و اتخاذ یک خط مشی پایدار و فعال از جانب دولت برای تقویت مشارکت بخش خصوصی)، نظام قیمت گذاری سبب اسراف در مصرف کود شیمیایی می شود، عدم توازن بین کودشیمیایی در دسترس و کودشیمیایی مورد نیاز، ضعیف تحقیق در کاربرد کود، تجارب سایر کشورها در کنترل مصرف کودشیمیایی می تواند به مصرف کود در کشور کمک کند که در زیر به دو مورد اشاره می شود:

در انگلستان تولید گندم در هر هکتار در حدود 7/5تن تثبیت شده و تولید بیشتر از آن را وزارت کشاورزی صرفا به خاطر مسایل زیست محیطی ممنوع نموده است. در بلژیک غلظت نیترات در زه آب مزارع اندازه گیری شده و اگر غلظت آن از غلظت نیترات رودخانه بیشتر باشد، با دادن اخطار و با جریمه، مقدار کود مصرفی زارع را کاهش می دهند.

مشکلات استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی

مشکلات استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی عبارتند از:

1. مصرف بیرویه کودهای شیمیایی در بخش کشاوی موجب شیوع سرطان معده می شود
2. مصرف بیرویه کود شیمیایی موجب افزایش بیماری های سرطانی شده است.
3. در مراسم روز زمین پاک عنوان شد: استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی خاک را آلوده می کند.
4. آلودگی آب باعث انقراض نسل سمور در مازندران شده است.
5. پیشنهادی برای صرفه جویی در تولید و  مصرف کودهای شیمیایی و کاهش آلودگی های زیست محیطی.

 آشنایی با کود آلی اب نگهدار گیاهان

امروزه کود آلی آب نگهدار از مصرف بی رویه کود های شیمایی جلو گیری می کند زیرا تمامی عناصر آلی و معدنی در این کوذد به کار رفته است.

این کود از چند بخش مواد تشکیل شده شامل : مواد آلی، مواد معدنی و مواد نگهدارنده آب. در بخش آلی کودهای حیوانی ( کود مرغی- کود گاوی) وارد دستگاه شده حرارت دیده و بذر علف هرز آن گرفته می شود و در بخش معدنی تمامی عناصر کم مصرف شامل مس، آهن، روی ، منگز و غیره را داراست و علاوه بر آن 9 مواد نگهدارنده آب دارد. که این کود برای کم آبی،  خشکی و اصلاح خاک بسیار مناسب است.