کشت موفق یک محصول زراعی از همان قدم اول آغاز می‌شود و یکی از مهم‌ترین قدم‌ها، ضدعفونی بذر قبل از کاشت است. آلودگی‌های پنهان در بذر می‌تواند منجر به بروز بیماری‌های قارچی، باکتریایی و حتی ویروسی در مراحل بعدی رشد شود و عملکرد نهایی مزرعه را کاهش دهد. ضدعفونی کردن بذر دقیقاً به همین دلیل اهمیت دارد و می‌تواند با حذف عوامل بیماری‌زا، مقاومت گیاهچه را در شروع فصل رشد افزایش دهد. در این مقاله قرار است به صورت مختصر و مفید، نکات کاربردی مربوط به ضدعفونی کردن بذر و روش‌های اجرای آن را بیان کنیم؛ به طوری که هر کشاورزی بتواند به راحتی در مزرعه خود پیاده‌سازی کند.
اهمیت و ضرورت ضدعفونی بذر قبل از کاشت
بذرها از مزارع مادر جمع‌آوری می‌شوند؛ اگر آن مزارع دارای بیماری یا آلودگی بوده باشند، این عوامل بیماری‌زا ممکن است در سطح بذر یا حتی درون آن باقی بمانند. عواملی مانند قارچ‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها اغلب از مزرعه مادر به نسل بعد انتقال پیدا می‌کنند؛ بنابراین ضدعفونی بذر قبل از کاشت، یک سد محکم در برابر این انتقال آلودگی خواهد بود.
عوامل بیماری‌زا در بذر معمولاً شامل موارد زیر است:
- قارچ‌ها: عمده‌ترین بیماری‌های گیاهی از قارچ‌ها نشأت می‌گیرند. بسیاری از قارچ‌های بیماری‌زا همچون Fusarium، Aspergillus و Alternaria قابلیت ایجاد خسارات جدی در مراحل اولیه رشد دارند.
- باکتری‌ها: برخی باکتری‌ها به محض مساعد بودن شرایط رطوبت و دما، فعال می‌شوند و گیاهچه را از بین می‌برند.
- ویروس‌ها: بعضی ویروس‌ها در سطح یا درون بذر باقی می‌مانند و هنگامی که بذر جوانه زد، علائم بیماری در گیاهچه آشکار می‌شود.
مزایای ضدعفونی کردن بذر
ضدعفونی کردن بذر یکی از ضروری‌ترین مراحل قبل از کاشت است زیرا:
- افزایش درصد جوانه‌زنی: با حذف قارچ‌ها و باکتری‌هایی که می‌توانند جوانه را از بین ببرند، درصد سبز شدن بذرها افزایش می‌یابد.
- کاهش هزینه‌های سم‌پاشی: اگر بذر عاری از بیماری باشد، در اوایل فصل رشد نیاز کمتری به محلول‌پاشی یا سم‌پاشی خواهید داشت.
- جلوگیری از طغیان بیماری در مزرعه: هرگونه بیماری بذرزاد اگر کنترل نشود، بعد از کاشت می‌تواند گسترش یابد و سایر بوته‌ها را آلوده کند.
روش‌ها و مواد ضدعفونی بذر
ضدعفونی بذر با محلول‌های ساده
بسیاری از کشاورزان قدیمی از محلول‌های آب نمک، آب آهک یا خاکستر برای ضدعفونی بذر استفاده می‌کردند. هرچند این روش‌ها نسبت به گذشته کمرنگ‌تر شده، اما همچنان در برخی روستاها رواج دارد.
ضدعفونی بذر با وایتکس
از روش‌های خانگی برای بذرهای خاص (مثلاً بذر سبزیجات)، خیساندن بذر در محلول ۲ درصد وایتکس است. مدت زمان ۵ دقیقه کافی است و سپس باید بذر کاملاً آبکشی و خشک شود. این روش ساده می‌تواند بخشی از عوامل بیماری‌زا را از سطح بذر حذف کند.
با این حال، باید توجه داشت که حتماً غلظت و مدت زمان تماس کنترل شود؛ در غیر این صورت، احتمال آسیب به جنین بذر وجود دارد.
ضدعفونی بذر با قارچ‌کش‌ها
با پیشرفت دانش کشاورزی، استفاده از قارچ‌کش‌های اختصاصی برای ضدعفونی کردن بذر بسیار متداول شده است. مهم‌ترین مسئله در انتخاب قارچ‌کش، هماهنگی آن با نوع بذر و بیماری‌های شایع منطقه است.
ضدعفونی بذر با کاربندازیم
کاربندازیم یکی از سموم قارچ‌کشی است که اثر خوبی بر طیف وسیعی از قارچ‌ها دارد. معمولاً کشاورزان از این سم برای ضدعفونی انواع بذر غلات، حبوبات و حتی بعضی سبزیجات استفاده می‌کنند. چون کاربندازیم سیستمیک است، می‌تواند درون بذر نفوذ کند و اسپورهای داخلی قارچ را غیر فعال سازد.
نکته: توصیه می‌شود قبل از مصرف هر سم، بر اساس نوع آفت یا قارچ مورد نظر و شرایط مزرعه با کارشناس محلی مشورت شود.
نحوه صحیح ضدعفونی بذر
- بوجاری دقیق: بوجاری نقش بسیار مهمی دارد، زیرا بذوری که شکسته یا ناسالم هستند، بیشتر مستعد آلودگی‌اند. حذف بذر علف‌های هرز و ضایعات خارجی نیز به سلامت بذر اصلی کمک می‌کند. (پاک کردن غلات و حبوب از خاک و خاشاک به‌وسیلهٔ غربال را بوجاری می‌گویند.)
- بشکه‌های دوار: در این روش، بذر و قارچ‌کش یا ماده ضدعفونی در یک بشکه قرار گرفته و چرخانده می‌شود تا همه‌ی بذرها کاملاً آغشته شوند.
- بیل و پارو: برای مقدار کم بذر، می‌توان روی یک زیرانداز تمیز، سم یا محلول ضدعفونی را روی بذر پاشید و با بیل یا پارو زیرورو کرد تا همگی ضدعفونی شوند.
سموم متداول برای ضدعفونی بذر گونه‌های مختلف
همانطور که قبلاً گفتیم، شناخت نوع بذر و بیماری‌های شاخص آن گیاه در انتخاب سم یا محلول ضدعفونی مؤثر است. در جدول زیر به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
| نوع بذر | سم یا ماده ضدعفونی پیشنهادی | علت کاربرد |
| گندم | سم ضدعفونی بذر گندم (مانند کاربوکسین تیرام، کاربندازیم) | برای کنترل بیماری‌هایی نظیر سیاهک و زنگ که بذرزاد هستند. |
| نخود | سم ضدعفونی بذر نخود (مثلاً قارچ‌کش‌های بنزیمیدازولی) | جلوگیری از پوسیدگی ریشه و بیماری‌های قارچی اولیه. |
| سیب‌زمینی | سم ضدعفونی بذر سیب زمینی (بهترین سم قارچ کش سیب زمینی بسته به منطقه) | پیشگیری از بیماری‌های قارچی غده نظیر فوزاریوم. |
| کنجد | ضد عفونی بذر کنجد (مثلاً کاپتان یا کاربندازیم) | جلوگیری از پوسیدگی طوقه و آلودگی‌های قارچی اولیه. |
| پیاز | ضدعفونی بذر پیاز (مانند تبوکونازول، مانکوزب) | مبارزه با قارچ‌های بذرزاد که جوانه را در مراحل اولیه تهدید می‌کنند. |
| پسته | ضد عفونی بذر پسته (محلول‌های قارچ‌کش عمومی) | جلوگیری از بیماری‌های ریشه‌زاد و کاهش آلودگی‌های پنهان بذر. |
در ادامه خواهیم دید که هر کدام از این گیاهان نیاز به برنامه‌ی خاصی برای ضدعفونی دارند؛ ولی اصول کلی مشابه است: انتخاب سم مناسب، اجرای یکنواخت و پرهیز از آسیب‌رسانی به بذر.
بهترین قارچ کش برای بذر گندم
از دیرباز، گندم یکی از مهم‌ترین محصولاتی بوده که ضدعفونی بذر آن مورد توجه قرار گرفته است. بهترین قارچ کش برای بذر گندم را نمی‌توان به یک مورد محدود کرد، اما ترکیباتی مثل کاربوکسین تیرام، دیفنوکونازول و کاربندازیم در کنترل سیاهک و زنگ‌ها بسیار مؤثرند. همچنین برخی قارچ‌کش‌های ترکیبی جدیدتر، اثربخشی بیشتری دارند.
سم ضدعفونی بذر سیب زمینی
سیب‌زمینی از طریق غده کشت می‌شود و به همین دلیل، سم ضدعفونی بذر سیب زمینی معمولاً به صورت قارچ‌کش‌هایی است که غده را از پوسیدگی محافظت می‌کند. بهترین سم قارچ کش سیب زمینی را باید با توجه به شدت آلودگی فوزاریومی در منطقه تعیین نمود. معمولاً سموم حاوی کاربندازیم یا ترکیبات تبوکونازول می‌توانند مؤثر باشند.
سم ضدعفونی بذر نخود
نخود نیز در معرض پوسیدگی‌های مختلف ریشه و طوقه قرار دارد. انتخاب سم ضدعفونی بذر نخود باید بر اساس بررسی قارچ‌های رایج منطقه باشد؛ اما عموماً قارچ‌کش‌هایی مثل تیرام، کاربوکسین یا کاربندازیم کاربرد دارند.
ضدعفونی بذر پیاز
خانواده‌ی پیاز (شامل پیاز، موسیر و تره) اغلب با بیماری‌های قارچی نظیر قارچ‌های خاکزاد درگیر هستند. توصیه می‌شود از سمومی با طیف وسیع استفاده شود تا آلترناریا یا فوماژین نیز کنترل شوند.
ضد عفونی بذر پسته
پسته از لحاظ اقتصادی محصولی مهم و ارزشمند است. در برخی مناطق، بذر یا نهال پسته با قارچ‌کش‌های سیستمیک ضدعفونی می‌شود تا از بیماری‌های ریشه‌ای و طوقه‌ای پیشگیری گردد. چون دوران رشد پسته طولانی است، بهتر است از قارچ‌کش‌هایی با ماندگاری مناسب استفاده شود. در مطلب ضدعفونی بذر پسته می‌توانید مفصل‌تر راجب آن بخوانید.
ضد عفونی بذر کنجد
کنجد محصولی است که به گرما علاقه‌مند است، اما در مراحل اولیه جوانه‌زنی، بعضی قارچ‌های خاکزاد می‌توانند به شدت به آن آسیب بزنند. سموم کاپتان یا بنومیل (اگر در دسترس باشد) و نیز کاربندازیم، از گزینه‌های مطرح برای ضد عفونی بذر کنجد به شمار می‌روند.
روش‌های تکمیلی ضدعفونی بذر
آب گرم
یکی از روش‌های قدیمی و سازگار با طبیعت، خیساندن بذر در آب گرم کنترل‌شده است. این روش بیشتر در بذر سبزیجات (مثل فلفل و گوجه‌فرنگی) به کار می‌رود. با این کار بسیاری از قارچ‌ها و باکتری‌های سطح بذر از بین می‌روند، بدون اینکه چندان به جنین صدمه وارد شود.
- دما و زمان: دمای 50 تا 55 درجه‌ی سانتیگراد طی 10 تا 15 دقیقه برای بسیاری از بذرهای ریز توصیه می‌شود.
- مزیت: حذف بخش قابل توجهی از عوامل بیماری‌زا بدون استفاده از مواد شیمیایی.
- محدودیت: اگر دما از حد مجاز بالاتر برود، به بذر آسیب جدی وارد می‌شود و ممکن است قدرت جوانه‌زنی از دست برود.
استفاده از قارچ‌کش‌های ترکیبی
در مواردی که یک بیماری خاص شایع باشد، گاهی یک نوع قارچ‌کش به تنهایی پاسخگو نیست. در این شرایط، از فرمولاسیون‌های ترکیبی استفاده می‌کنند؛ مثلاً ترکیب دو ماده‌ی مؤثره که هم روی قارچ‌های ریشه‌زاد و هم روی قارچ‌های سطحی اثرگذار باشد.
نکات ایمنی و روش صحیح ضدعفونی بذر
نحوه اعمال سم ضدعفونی بسیار مهم است؛ زیرا اگر به‌درستی اجرا نشود، بذر آسیب می‌بیند و یا آلودگی همچنان باقی می‌ماند. در ادامه، یک دستورالعمل ساده بیان شده است:
- بوجاری و تمیز کردن بذر
- حذف بقایای گیاهی، سنگ‌ریزه‌ها و بذرهای شکسته.
- انتخاب سم مناسب
- بر اساس نوع بیماری شایع، نوع گیاه و مشورت با کارشناس.
- اختلاط مناسب
- در روش دستی (بیل و پارو): مقدار تعیین شده از سم را روی بذر بریزید و تا زمانی که همه بذرها رنگ بگیرند، آن را مخلوط کنید.
- در روش بشکه دوار یا دستگاه بوجاری: سم یا قارچ‌کش در مخزن مخصوص ریخته شده و مقدار دقیق با بذر مخلوط می‌شود.
- مدت زمان تماس
- اگر از محلول ضدعفونی (مانند آب گرم یا وایتکس) استفاده می‌کنید، حتماً زمان توصیه‌شده را رعایت کنید.
- خشک کردن و انبارداری
- بذرهای ضدعفونی شده را در جای خنک و خشک نگه دارید و از تابش مستقیم آفتاب بپرهیزید.
- استفاده از دستکش و ماسک
- سموم قارچ‌کش می‌توانند برای پوست و ریه مضر باشند. حتماً به دستورالعمل برچسب سم دقت کنید.
سخن آخر
ضدعفونی کردن بذر یکی از مراحل مهم پیش از کاشت است که می‌تواند سرنوشت مزرعه را تغییر دهد. اگر بذری دچار آلودگی قارچی، باکتریایی یا ویروسی باشد، کشاورز هرچه در مراحل بعدی تلاش کند باز هم ممکن است نتواند زیان‌های ایجاد شده را جبران کند. به همین دلیل، پیشنهاد می‌شود همه کشاورزان قبل از هر کاشت، زمانی را به ضدعفونی بذر قبل از کاشت اختصاص دهند.
در پایان باید خاطرنشان کرد که اگرچه ضدعفونی، گام آغازین در مدیریت بهداشتی بذر است، اما باید همراه با سایر اقدامات (بوجاری، کوددهی صحیح، تناوب زراعی و آبیاری مناسب) صورت گیرد تا شما بتوانید با خیالی آسوده، مزارع پربار و سالم داشته باشید. امیدواریم این مقاله برایتان مفید بوده باشد و بتوانید با اجرای راهکارهای گفته‌شده، سلامت و کیفیت تولیدات زراعی خود را افزایش دهید.
آیا تا به حال از ضدعفونی بذر با کاربندازیم یا ضدعفونی بذر با وایتکس در مزرعه خود استفاده کرده‌اید؟ تجربه شما در مورد تأثیر این روش‌ها بر جوانه‌زنی چگونه بوده است؟ تجربیات ارزشمندتان را با ما در میان بگذارید. این کار می‌تواند راهنمای خوبی برای سایر دوستان کشاورز باشد.
_350x350.webp)
09134152870
سلام یه سوال داشتم کپک میزنه این هم یک نوع قارچ هست ضد عفونی کنم ممکن هست کپک رو نابود کنه ؟
سلام
بله کپک هم نوعی آلودگی قارچی هست.
با استفاده از قارچ کش های مناسب و مقدار توصیه شده می تونید برای پیشگیری و مبارزه اقدام کنید.