گندم یکی از مهم‌ترین محصولات زراعی در ایران به شمار می‌آید که تأمین غذای اصلی بخش بزرگی از جامعه را بر عهده دارد. با این حال، گندم پاییزه و زمستانه در بسیاری از مناطق با چالش سرما و یخبندان روبه‌رو است و اگر مدیریت مناسبی در مزرعه صورت نگیرد، سرمازدگی گندم می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری به عملکرد و کیفیت محصول وارد کند. این موضوع در حالی اهمیت بیشتری پیدا میکند که بسیاری از کشاورزان با علائم سرمازدگی گندم آشنایی کافی ندارند و از روش‌های پیشگیری یا درمان سرمازدگی گندم بی‌خبرند. در این مقاله قصد داریم ضمن بررسی علل و علائم سرمازدگی گندم، روش‌های مؤثر برای جلوگیری و کاهش خسارت این پدیده را ارائه دهیم. همچنین به تغذیه گندم در زمستان و راهکارهای تقویت بوته‌ها اشاره خواهیم کرد.
در ادامه خواهیم دید چه روش‌هایی برای مقابله با سرمازدگی گندم وجود دارد و چگونه یک مدیریت تغذیه‌ای درست، مخصوصاً با در نظر گرفتن کود برای جلوگیری از سرمازدگی، می‌تواند مؤثر باشد. برای خرید کود های مناسب برای سرمازدگی گندم می‌توانید به صفحه فروشگاه پسته رفسنجان مراجعه نمایید.
تعریف سرمازدگی گندم
سرمازدگی گندم حالتی است که در آن دمای هوا به زیر آستانه‌ی تحمل گیاه می‌رسد و بوته‌ها، به‌ویژه بخش‌های حساس مانند جوانه‌ها، طوقه‌ها یا خوشه‌ها، دچار آسیب و کاهش عملکرد می‌شوند. این پدیده ممکن است در زمستان‌های بسیار سرد یا یخبندان‌های دیررس بهاره به وقوع بپیوندد.
عوامل مؤثر بر سرمازدگی
- زمان وقوع سرما: هرچه سرما در مراحل حساس‌تر رشد گندم (ساقه‌دهی، آبستنی، گل‌دهی) رخ دهد، خسارت ناشی از سرمازدگی بیشتر خواهد بود.
- رقم گندم: ارقام پاییزه مقاومت بهتری نسبت به سرما دارند. در مقابل، گندم‌های بهاره دمای خیلی پایین را تحمل نمی‌کنند.
- تغذیه نامتعادل: مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنه و کمبود پتاسیم یا مواد آلی می‌تواند گیاه را به‌اصطلاح “آبکی” کرده و حساسیت به سرما را افزایش دهد.
- مدیریت آبیاری: آبیاری گندم در هوای سرد و به‌ویژه آبیاری سنگین بلافاصله قبل از کاهش دما می‌تواند بوته‌ها را در معرض سرمازدگی بیشتر قرار دهد.
- وضعیت پوشش برف: در مناطقی که پوشش برف وجود دارد، دمای بوته‌های گندم بالاتر باقی می‌ماند و ریشه‌ها تا حدی از یخ‌زدگی محافظت می‌شوند.
علائم سرمازدگی گندم
- زردی یا سفیدی برگ‌های جوان: نوارهای بی‌رنگ روی برگ‌های تازه رشد کرده.
- بافت آب‌سوخته یا لهیده: در سرمازدگی‌های شدید، برگ‌ها یا خوشه‌ها حالت آب‌مردگی به خود می‌گیرند.
- خشک شدن یا شکنندگی: برگ‌ها یا ریشه‌های صدمه‌دیده به‌تدریج خشک می‌شوند.
- سفید شدن سنبله‌ها: اگر سرمازدگی در مراحل گل‌دهی اتفاق بیفتد، خوشه‌ها سفید باقی می‌مانند و دانه تشکیل نمی‌شود.
حساس‌ترین مراحل رشد نسبت به سرما
- مرحله پنجه‌زنی: در این مرحله، گندم به طور نسبی مقاومت جو و گندم به سرما تا حدودی بالاست اما هنوز خطر سرمازدگی وجود دارد.
- مرحله ساقه‌دهی و آبستنی: هرچه به مرحله زایشی نزدیک‌تر شویم، حساسیت به سرما بیشتر می‌شود.
- مرحله خوشه‌دهی و گل‌دهی: این مرحله حساس‌ترین زمان در رشد گندم است و کوچک‌ترین کاهش دما به زیر صفر می‌تواند به عقیم شدن خوشه‌ها یا سفید شدن سنبله‌ها منجر شود.
جو تا چند درجه سرما را تحمل میکند؟
در کنار گندم، جو هم کشت زمستانه دارد و بسیاری از کشاورزان می‌پرسند که جو تا چند درجه سرما را تحمل میکند؟ معمولاً جو می‌تواند سرمای بیشتری را نسبت به گندم تحمل کند، اما بسته به رقم جو و شرایط مزرعه، تحمل دمای منفی برای آن هم حد مشخصی دارد. به‌طور معمول، ارقام زمستانه جو بهتر از ارقام بهاره آن با سرمای زمستان کنار می‌آیند.
روش‌های پیشگیری از سرمازدگی گندم
برای جلوگیری از آسیب سرما به مزارع گندم، کشاورزان می‌توانند از تکنیک‌های تنظیم زمان کاشت و انتخاب ارقام مقاوم بهره بگیرند. این روش‌ها امکان به حداقل رساندن تماس گیاه با دماهای بحرانی سرد را فراهم می‌آورد و از بروز خسارات جدی پیشگیری میکند.
انتخاب رقم و تاریخ کاشت مناسب
- انتخاب رقم: یکی از کلیدی‌ترین راهکارهای پیشگیری از سرمازدگی گندم، کشت ارقام محلی و سازگار با اقلیم منطقه است. ارقام مناسب مناطق سرد، ویژگی ژنتیکی بهتری برای مقاومت در برابر یخبندان دارند. از جمله این ارقام می‌توان به الموت، شهریار، الوند اشاره کرد.
- تنظیم تاریخ کاشت: اگر تاریخ کاشت به‌درستی انتخاب نشود و گندم بیش از حد زود کاشته شود، ممکن است زودتر وارد مرحله حساس شود و با سرمای شدید روبه‌رو گردد. از طرفی، کاشت دیرهنگام هم می‌تواند باعث عدم استقرار کافی بوته‌ها پیش از ورود به فصل سرما شود.
مدیریت آبیاری
آبیاری گندم در هوای سرد اگر درست زمان‌بندی نشود، می‌تواند اثر منفی داشته باشد. معمولاً توصیه می‌شود در فصول سرد از آبیاری‌های سنگین و پشت سر هم پرهیز شود زیرا خاک سرد و اشباع به‌سرعت دچار یخ‌زدگی عمیق می‌شود و ریشه‌ها نیز صدمه می‌بینند. آب کم اما پیوسته تا حدی به متعادل نگه‌داشتن دمای خاک کمک میکند.
تغذیه گندم در زمستان (کود برای جلوگیری از سرمازدگی)
- کودهای نیتروژنه: مصرف متعادل نیتروژن در مرحله پنجه‌زنی می‌تواند بوته‌ها را قوی کند؛ اما افراط در مصرف باعث لطیف شدن بافت گیاه شده و حساسیت به سرما را بالا می‌برد.
- کودهای فسفری و پتاسه: این کودها به بهبود استقرار ریشه و سفتی بافت گیاه کمک می‌کنند. پتاسیم به ویژه در تنظیم فشار اسمزی سلول‌ها و غلیظ‌تر شدن شیره‌ی گیاهی نقش کلیدی دارد. این موضوع مانع یخ‌زدگی زودرس می‌شود.
- عناصر ریزمغذی: اگر عناصر ریزمغذی مانند روی، منگنز، آهن و بُر در حد مطلوب باشند، رشد پایدارتر خواهد شد. از طرفی، خاک غنی از مواد آلی و استفاده از کودهای ارگانیک یا هیومیک اسیدها می‌تواند به گرم‌تر ماندن لایه‌های خاک و افزایش سلامت ریشه‌ها کمک کند.
حفظ بقایای گیاهی
برگرداندن کاه و کلش محصول پیشین یا باقی گذاشتن بقایای گیاهی در سطح خاک، مانند یک عایق عمل میکند. این روش می‌تواند مانع افزایش ناگهانی و کاهش ناگهانی دما در سطح خاک شود و ریشه‌ها را از سرمازدگی شدید حفظ کند.
اقدامات حین و پس از وقوع سرمازدگی
در صورتی که گندم دچار سرمازدگی شود، اقدامات فوری و مؤثری لازم است تا به حداقل رساندن آسیب‌ها و بازیابی بهتر گیاه امکان‌پذیر شود. این اقدامات عبارتند از:
ارزیابی خسارت
گاهی کشاورزان پس از یک شب یخبندان شدید، نگران از دست دادن کل مزرعه هستند؛ اما بررسی دقیق مزرعه در روزهای بعد از سرمازدگی گندم نشان می‌دهد که گاهی فقط برگ‌های بیرونی یا بخش بالایی خوشه‌ها صدمه دیده‌اند و بخش طوقه سالم باقیمانده است. مهم است چند روز صبر کرده و سپس به‌صورت دقیق ارزیابی شود.
کود بعد از سرمازدگی گندم (درمان سرمازدگی گندم)
پس از اطمینان از درصد خسارت، می‌توان برای تقویت بوته‌های باقیمانده اقدام کرد. کود بعد از سرمازدگی گندم باید حاوی ترکیبی از عناصر تقویتی باشد تا رشد رویشی دوباره تحریک شود. بهتر است این کود شامل نیتروژن به‌صورت متعادل، پتاسیم بالا و در صورت امکان اسیدآمینه‌ها باشد.
- کودهای پتاسه: پتاسیم بالا باعث کنترل بهتر تبخیر آب گیاه و حفظ تورژسانس سلولی می‌شود و به ترمیم سریع‌تر بافت‌های آسیب‌دیده کمک میکند.
- کودهای حاوی اسید آمینه: آمینواسیدها تأثیر زیادی در کاهش استرس‌های محیطی دارند و روند ترمیم سلول‌های گیاهی را سرعت می‌بخشند.
- کودهای حاوی روی و منگنز: این دو عنصر در ساخت آنزیم‌های دخیل در فرآیندهای رشد مجدد مؤثرند.
آبیاری تکمیلی
اگر شرایط اقلیمی اجازه دهد، آبیاری سبک و به‌موقع پس از سرمازدگی می‌تواند کمک‌کننده باشد، زیرا در خاک یخ‌زده عملاً رطوبت در دسترس ریشه کم است. آبیاری سبک باعث می‌شود بوته‌ها رطوبت مورد نیاز را دریافت کنند و حداکثر پتانسیل رشد باقیمانده را نشان دهند.
توصیه‌های کاربردی برای درمان سرمازدگی گندم
در جدول زیر، توصیه‌های کاربردی برای زمانی که سرمازدگی اتفاق افتاده است را مشاهده می‌کنید:
| مرحله مزرعه | اقدام پیشنهادی |
| درصد خسارت کم (برگ‌ها) | مصرف کود تقویتی حاوی پتاس و اسید آمینه و آبیاری تکمیلی سبک |
| درصد خسارت متوسط (ساقه) | بررسی سریع مزرعه و حذف بوته‌های کاملاً مرده و کود دهی متعادل (ترکیبی از N و K) |
| درصد خسارت شدید (خوشه‌ها) | احتمال افت عملکرد بالا، تلاش برای تقویت بوته‌های باقیمانده با کودهای چند عنصری و برنامه‌ریزی برای کاشت جایگزین در سال بعد |
همانطور که قبلاً گفتیم، هرچه اقدام سریع‌تر باشد، احتمال جبران و رشد مجدد بخشی از بوته‌ها بیشتر خواهد شد.
نقش تغذیه و کود دهی پایدار در مدیریت سرمازدگی
در کشاورزی پایدار، تأکید بر کود دهی مداوم و اصولی است؛ نه فقط در یک مرحله خاص. تغذیه گندم در زمستان باید به‌گونه‌ای باشد که گیاه نه‌تنها بتواند سرما را تحمل کند بلکه در بهار نیز با قدرت رویشی کافی وارد مرحله ساقه‌دهی شود.
کود برای جلوگیری از سرمازدگی
- موازنه نیتروژن: به حد کافی استفاده شود اما از زیاده‌روی پرهیز شود.
- تأمین پتاسیم و فسفر: به ویژه پیش از آغاز سرمای شدید، به صورت خاکی یا محلول‌پاشی.
- افزودن مواد آلی: کودهای ارگانیک یا بقایای گیاهی در خاک، موجب افزایش ظرفیت نگهداری آب و حفظ گرما می‌شوند.
- استفاده‌ی اصولی از کودهای چندعنصری: اگرچه چنین کودهایی غالباً گران هستند، اما در زمان‌های بحرانی برای جلوگیری از سرمازدگی بسیار کمک‌کننده خواهند بود.
اهمیت کودهای حاوی عناصر کمیاب
عناصر کمیابی مثل روی، منگنز، بُر و مس، در سنتز پروتئین‌ها و تولید آنزیم‌هایی دخیل هستند که مقاومت گیاه به سرما را افزایش می‌دهند. اگر مزرعه‌ای به کمبود این عناصر دچار باشد، حتی استفاده از کود نیتروژنه و پتاسه هم اثر مطلوب صددرصدی نخواهد داشت.
آبیاری گندم در هوای سرد
یکی از پرسش‌های رایج کشاورزان، چگونگی آبیاری گندم در هوای سرد است. از طرفی، گیاهان به رطوبت نیاز دارند، اما آبیاری در هوای بسیار سرد ممکن است باعث یخ‌زدگی بستر خاک شود. موارد زیر را در نظر بگیرید:
- زمان‌بندی: بهترین زمان آبیاری در روزهای سرد، ساعاتی از روز است که دمای هوا کمی بالاتر رفته باشد (مثلاً اواسط روز).
- شدت آبیاری: از غرقابی کردن مزرعه در هوای سرد بپرهیزید؛ یک آبیاری سبک و به‌دفعات کمتر، بهتر از آبیاری سنگین اما با فاصله زیاد است.
- کنترل زهکشی: در زمستان، آب اضافی باید سریع از مزرعه خارج شود تا از یخ بستن طولانی‌مدت خاک جلوگیری شود.
- پوشش گیاهی سطح خاک: اگر بقایای گیاهی بر سطح خاک حفظ شده باشد، تغییر دما در خاک تدریجی‌تر رخ می‌دهد و احتمال سرمازدگی ناگهانی کمتر می‌شود.
سخن آخر
همانطور که در تمام این مراحل اشاره کردیم، کود برای جلوگیری از سرمازدگی در گندم می‌تواند تا حد چشمگیری ضریب اطمینان کشاورزان را بالا ببرد؛ بنابراین توصیه می‌کنیم با نظر کارشناسان زراعت، برنامه‌ای جامع از کاشت تا برداشت تهیه کنید که استفاده‌ی به‌موقع از کودهای پتاسه، اسید آمینه در آن جایگاهی مشخص داشته باشد. این کودها به‌دلیل ترکیبات منحصربه‌فرد خود، در تقویت دیواره سلولی گیاه و مقاومت به سرما نقشی بسیار مؤثر ایفا می‌کنند.
در پایان، یادآوری می‌کنیم هر منطقه آب‌وهوای مختص خود را دارد و ممکن است دو مزرعه با فاصله‌ی کم، تجربه متفاوتی از سرمازدگی گندم داشته باشند؛ بنابراین، حتماً با آزمایش خاک و مشورت کارشناسان محلی، برنامه‌ی اختصاصی تغذیه‌ای و کشت و کار خود را تنظیم کنید. کاهش خسارت سرمازدگی گندم بیشتر از آنچه تصور می‌شود، به مدیریت قبل از فصل سرما وابسته است و کار اصلی با انتخاب بذر مناسب، تغذیه‌ی اصولی و آمادگی بوته‌ها آغاز می‌شود.
آیا شما هم تجربه سرمازدگی گندم را در مزرعه خود دارید؟ در چه شرایطی بیشترین آسیب را دیده‌اید؟ چه راهکارهایی به نظرتان مؤثر بوده است؟ نظرات و تجربیات ارزشمند خود را با ما و دیگر کشاورزان به اشتراک بگذارید. این تبادل تجربه می‌تواند به همگان کمک کند تا در سال‌های آینده با مدیریت بهتر، خسارت کمتری از سرما ببینند.
_350x350.webp)
09134152870
