هرس و تربیت درختان میوه(انواع هرس درختان)

اصول هرس و تربیت درختان میوه

به طور کلی هرس عبارت است از قطع کامل یا جزئی قسمت های از درخت به منظور تحت تأثیر قرار دادن و هدایت و نحوه رشد، و باروری گیاه، که سابقه ای ۳۰۰۰ ساله دارد.

در این مطلب دلایل و فواید هرس را به طور خلاصه به شرح ذیل بیان می شود:

1.  ایجاد شکل و فرم خاص در گیاه متناسب با طبیعت گیاه و مسائل مدیریتی باغ.
2.  تنظیم زمان گلدهی و میوه دهی درخت و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول و کیفیت محصول.
3.  محدود ساختن رشد گیاه و کوچک کردن درخت برای تسهیل انجام عملیات باغبانی.
4.  ایجاد شرایط مناسب برای ورود نور و هوا به درون تاج درخت برای کاهش شیوع بیماری ها و آفات و افزایش کیفیت میوه
5.  حذف شاخه های خشک شده، آفت زده و شکسته شده جهت حفظ و ترمیم سلامت گیاه 
6.  جوان ساختن درختان مسن از طریق حذف شاخه های پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخه های جدید (برای گیاهان زینتی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد) پیوند سرشاخه روش بهتری است برای جوان سازی و البته تغيير رقم.

به طور کلی روش های مانند بستن حالت افقی در آوردن شاخه های عمودی، خم کردن و کمانی کردن شاخه ها، پیچاندن شاخه ها و حلقه برداری و پوست برداری می توان باعث نتایج مشابه عمل هرس گردند.

 

انواع برش شاخه ها در زمان هرس درختان

1. کوتاه کردن سرشاخه ها
2. تنک کردن شاخه ها

سر شاخه زنی یعنی حذف بخشی از شاخه با توجه به میزان قدرت و رشد آن شاخه و حذفکامل یک شاخه را تنک کردن می گویند که سبب تنک کردن و کاهش شاخه ها در مناطق فشرده تاج می شود. در سر شاخه زنی باعث تحریک و رشد شاخه ها می شویم ولی در تنک کردن باعث حذف کامل می شوند.

به طور کلی در درختانی مانند سیب و گلابی در سال های اولیه و به منظور تشکیل فرم مناسب درخت عمل سر شاخه زنی انجام گرفته ولی پس از باردهی سرشاخه زنی بسیار کمتر صورت گرفته و عمدتا از حذف و یا تنک کردن شاخه ها در زمان هرس استفاده می شود در حالی که در درختانی مانند هلو و بادام بعد از بلوغ و باردهی درختان نیز عمل سر شاخه زنی انجام می شود تفاوت عمده این دو نوع برش به این دلیل است که در درختان سیب و گلابی تشکیل گل و میوه بر روی شاخه های دو ساله و مسن تر بوده و ما با سرشاخه زنی باعث تحریک رشد شاخه های جدید شده و در واقع امکان بالغ شدن و تولید اسپور را به شاخه های یک ساله نمی دهیم در حالی که در درختی مانند هلو تشکیل میوه و گل بر روی ساقه یک ساله می باشد و لذا با سرشاخه زنی موجب تحریک رشد شاخه های یک ساله شده و عملا میوه دهی را برای سال بعد تحریک می کنیم.

نرک: شاخه ای که رشد رویشی خیلی طولانی دارد و به علت اینکه مواد غذایی را در رشد رویشی مصرف کرده است گل نمی دهد.

اثر هرس بر غلبه انتهایی درختان

جوانه انتهایی تولید اکسین (ایندول استیک اسید) می کند که حرکت قطبی دارد هرس شاخه های در حال رشد و یا در حال رکود موجب حذف غلبه انتهای می گردد این بازدارندگی انتهایی در اثر تولید هورمون ایندول استیک اسید در جوانه انتهایی و اثر بازدارنده آن بر رشد جوانه های جانبی می گردد با قطع شدن جوانه انتهایی این بازدارندگی با این غلبه انتهایی از بین رفته و رشد جوانه های پایین تحریک می شود.

در یک تحقیق مشخص شده است که در سیب سرزنی شاخه ها می تواند موجب تحریک 7 – 5 جوانه پایینی به رشد شود. خم کردن شاخه ها به حالت کمانی در آوردن آن ها سبب اختلال در حرکت قطبی اکسین شده و موجب کم کردن اثر غلبه انتهای می گردد و با کاهش رشد جوانه انتهایی باعث تحریک رشد جوانه های جانبی می شود اگر شاخه ها را با زاویه 55 – 30 خم کنیم رشد انتهایی زیاد می شود و اگر بیشتر خم شد باعث رشد نرک ها می شود با حلقه برداری باعث تحریک رشد شاخه های فرعی و تسریع میوه دهی می شویم .

حلقه برداری رشد رویشی را کاهش می دهد رشد رویشی بر رشد زایشی ارجح است یعنی رشد رویشی زیاد شده رشد زایشی را کم می کند و میوه و جوانه گل اگر با هم باشد رشد میوه، رشد جوانه گل را کم می کند.هرس اگرچه باعث تحریک رشد در مواضع هرس می گردد وليکن به طوری که درختان هرس شده کوچکتر از درختانی هستند که هرس نشده اند. اثر هرس تابستانی و هرس سبز بر کاهش رشد درخت شدیدتر از هرس زمستانه می باشد.

اثر هرس بر باردهی میوه درختان

به طوری که هرس شدید در سال های اولیه به علت خاصیت تحریک کنندگی رشد شاخه های اولیه سبب تاخیر در به محصول رفتن درختان می گردد و عملا باردهی را به عقب می اندازد در مقایسه درختانی که در سال های اولیه هرس فرم دهی نمی گردند با درختان هرس شده گروه اول زودتر به محصول می روند برای هرس فرم دهی ما باید از هرس های سنگین جلوگیری کنیم و لذا در سال های اولیه برای فرم دهی بهتر است هرس در حد امکان سبک تر صورت گیرد تا تأثیر چندانی در به محصول رفتن درخت ایجاد نشود.

در مقایسه دو هرس زمستانه و تابستانه، هرس زمستانی اثرات منفی شدیدتری داشته و بیشتر سبب تأخیر در باردهی می گردد و به همین خاطر برخی از محققان در مورد به خصوص درختان سیب بر روی پایه های پاکوتاه کاربرد توأم هرس سبک و خم کردن شاخه ها مانند سیستم پنجه ای بهتر از هرس سنگین می دانند هرس در مورد درختانی مثل زیتون سبب تنظیم باردهی و کاهش سال آوری درختان می گردند.

هرس با باز کردن تاج درخت سبب مواجه بهتر شاخه های درون تاج با نور خورشید شده و ضمن افزایش راندمان فتوسنتز در داخل تاج درخت باعث تحریک بیشتر جوانه های گل در این منطقه می گردد. درختان به طول مدت روز حساسیت ندارند ولی به شدت نورحساسیت دارند ولی توت فرنگی به طول مدت روز حساسیت دارد اگر به سیب کمتر از یک حد مقدار نور برسد در تشکیل گل و جوانه اسپور اختلال ایجاد می شود.

در مورد درختان سیب نفوذ کمتر از ٪۳۰ نور خورشید به داخل تاج سبب اختلال در تشکیل اسپور ها شده و گل دهی محصول را در داخل تاج کاهش می دهد این روند روی کیفیت میوه هم موثر است به طوری که آنتوسیانین ها در مورد بعضی از درختان فقط در حضور نور تشکیل می شود مثل سیب، گلابی، هلو و زردآلو و بنابراین میوه های که در داخل تاج درخت قرار دارند عمدتا رنگ قرمز کمتری دارند.

انواع هرس

هرس را از چند نظر می توان طبقه بندی نمود که بسته به اهداف آن متفاوت است.

هرس از نظر شدت انجام

از این لحاظ، هرس را به سه دسته شدید، متوسط و ضعیف تقسیم می کنند.

در هرس شدید مقدار بیشتری از شاخه را قطع می کنند، در این نوع هرس به علت کاسته شدن تعداد زیادی از جوانه ها، شیره گیاهی بیشتری به باقیمانده جوانه ها رسیده و قدرت رشد شاخه بیشتر می شود.در هرس نوع متوسط از طول شاخه ها به مقدار متعادلی حذف می شوند و در نتیجه وضع رشد رویشی شاخه ها در حد متوسط می باشد. در هرس ضعیف مقدار حذف شده شاخه از دو نوع قبلی کمتر است. در شکل ۱ میزان حذف یک شاخه را در سه حالت مختلف مشاهده می کنید.

 انواع هرس با توجه به زمان انجام آن در طی یک سال

1. هرس زمستانه یا سیاه یا هرس دوره رکود 
2. هرس تابستانه یا هرس سبز

هرس زمستانه بعد از خزان درخت در پاییز و قبل از باز شدن جوانه ها در بهار انجام می شود( یک دوره ۵ ماه داریم) عمدتا در زمانی که سرمای سخت زمستانه گذشته است (اسفند) انجام می شود. هرس سبز یا تابستانه بر حسب هدف از انجام دادن آن از اوایل تا اواخر تابستان انجام می گیرد به طور کلی هرس عمده ای که درختان میوه انجام می شود هرس زمستانه است و ليكن از هرس تابستانه نیز به عنوان هرس مکمل در مورد بعضی درختان میوه انجام می شود.

یکی از درختانی که هرس تابستانه دارند. درخت مو است به طور کلی در مقایسه دو نوع هرس، هرس تابستانه اثرات شدید تری در کاهش رشد، درخت داشته و در مقابل کمتر سبب تاخیر در باردهی درخت می گردد تشكيل اسپور در درختانی که هرس تابستانه دارند بیشتر از درختانی است که هرس زمستانه می گردد برخی از درختان مثل انگور، انجیر و درختان سیب بر روی پایه های پا کوتاه و همچنین درختانی که در صدد کاهش رشد رویش آن ها بدون تأثیر منفی چندانی بر روی میوه دهی هستیم انجام می گردد. اثر هرس تابستانه کوچک کردن درخت و بالا بردن کیفیت میوه برای مواجهه با نور و نیز افزایش اثر نور بر روی درخت برای گل انگیزی سال بعد است.

 انواع هرس با توجه به سن درخت

1. هرس فرم دهی
2. هرس باردهی

در سال های اولیه رشد درخت، به منظور دادن شکل خاص به آن و ساختن اسکلت درخت، باید آن را هرس کنید. این نوع هرس را «هرس فرم» یا «شکل دهی» می نامند.در سال های بعد تا پایان عمر درخت نیز، برای اینکه درخت به میوه بنشیند و محصول فراوان و مرغوبی بدهد بر حسب نوع درخت، لازم است، هر یک یا چند سال یک بار هرس شود. این نوع هرس را که طرز انجام آن با هرس فرم فرق دارد، هرس (به میوه نشستن)، (یا هرس باردهی) می گویند.

هرس خشک (زمستانه): هرس خشک یا زمستانه زمانی انجام می شود که درخت در حال خواب به سر می برد. در مناطق سردسیر این کار از اواخر پاییز تا پایان زمستان و به طور کلی موقعی که درخت فاقد برگ است انجام می گیرد. از آنجا که شاخه های درخت حالت خشک دارند این نوع هرس را (هرس خشک)، می نامند.در مناطق سردسیر که زمستان های سرد و یخبندان دارد، این کار را باید در اواخر فصل زمستان و پس از رفع یخبندان، یعنی موقعی که هوا رو به گرمی می گذارد انجام می شود.

در مناطقی که اقلیم نسبتا ملایمی دارند، هرس خشک را زودتر انجام دهید. بسته به تغییرات دمای محیط و شروع دوره فعالیت گیاه یعنی متورم شدن جوانه ها و جریان یافتن شیره گیاهی، طول مدت زمانی که می توان اقدام به هرس نمود، ممکن است از یک تا دو ماه متغیر باشد.هر چه منطقه مورد نظر سردتر باشد باید عملیات هرس را دیرتر شروع کنید. این نوع هرس شامل هرس فرم، ریشه و اندام هایی از قبیل پاجوش، نرک یا شاخه های خشک، بیمار و آفت زده است.

هرس سبز (تابستانه): بر خلاف هرس خشک، باید هرس سبز را زمانی انجام دهید که درخت در حال رشد است و از این رو آن را هرس تابستانه هم می گویند. این نوع هرس موقعی انجام می شود که جریان شیره گیاهی از لحاظ سرعت انتقال به حداقل رسیده و شاخه های جوان دیگری مجددا در طول فصل رشد درخت ایجاد نخواهد شد.

بنابراین، هرس سبز را در مناطقی که تابستان زیاد گرمی ندارند می توانید از اواخر خرداد تا اوایل مرداد ماه اجرا نمایید. اندام های زاید، مزاحم و بی استفاده می شد و در نتیجه منجر به ضعف درخت می گردید به مصرف اندام های مفید می رسد.از دیگر اندام های زاید درخت شاخه های رقیب را می توان نام برد. شاخه های رقیب به شاخه هایی گفته می شود که دو عدد از آن ها از یک نقطه به وجود آمده باشد.

با انجام هرس سبز، بسته به وضعیت آنها ممکن است یک یا هر دوی شاخه های مذکور را حذف نمود. همچنین اجرای هرس سبز بر روی شاخه هایی صورت می گیرد که قرار است در اواخر پاییز یا در زمستان، عمل هرس خشک بر روی آنها انجام شود. از این رو می توان گفت که هرس سبز,در واقع مقدمه هرس خشک است مگر در مواقعی که تمام قسمت های یک عضو مثل پاجوش یا میوه یا برگ کاملا در هرس سبز حذف  می شوند.

علاوه بر موارد ذکر شده، در هرس سبز ممکن است اعمالی بر روی ریشه، پوست تنه با شاخه ها و نیز برگ، گل و میوه انجام یابد. در هرس درختان و در غنچه های زینتی بخشی از شاخه ها حذف می شوند. گاهی در باغ مشاهده می شود که بعضی از درختان چندین ساله، رشد رویشی بیش از حدی دارند، و به اصطلاح ، درخت در حالت غرور است، به منظور کم کردن رشد رویشی و اضافه کردن رشد، زایشی این درخت، تعدادی از ریشه های آن را باید در فصل زمستان قطع شود. برای اینکه لطمه ای به درخت وارد نشود بهتر است این کار در دو یا سه سال انجام گیرد.

یعنی هر سال فقط حداکثر نصف مقدار ریشه ها را قطع کنید. بدین منظور ابتدا نیم داره ای در سایه اند از درخت ایجاد کرده، در زمستان خاک آن قسمت را تا عمق ۳۰ تا ۴۵ سانتیمتر حفر کنید، و هر گونه ریشه موجود در آن ناحیه را حذف نمایید. این کار نیز نوعی هرس ریشه محسوب می شود که باید با احتياط انجام گیرد. پس از انجام هرس ریشه باید توجه داشت که در مورد درختانی مانند پسته که تحمل هرس ریشه نداشته و قادر به تولید ریشه های فرعی جدید نیستند، نباید هرس ریشه صورت پذیرد.

انواع هرس فرم از نظر شکل تاج

هرس فرم با شکل دهی درختان میوه را بر حسب شکلی که تاج درخت پس از هرس به خود میگیرد به دو دسته بزرگ فرم های گرد و فرم های پهن تقسیم می کنند. در اینجا از هر دسته، چند. نوع رایج که کاربرد بیشتری دارند، توضیح داده می شود.

هرس فرم کرد با کروی:

در این نوع هرس، شاخه های اصلی درخت به طور آزاد در جهات مختلف تربیت می شوند. اگر این گونه درختان را از بالا نگاه کنید، دارای شکل کروی هستند. در تعدادی از فرم ها، تاج درخت حالت توپر دارد و در بعضی دیگر، به شکل جام یا تو خالی می باشد. فرم های گرد، خود دارای انواع مختلفی است که مهم ترین آن ها هرمی (پیشاهنگ مرکزی) ، شلجمی (پیشاهنگ متغیر)، جامی

(مرکز باز، بدون شاخه پیشاهنگ) و پا چراغی می باشد. تشکیل این فرم ها به چگونگی هرس بستگی دارد.

شکل هرمی

در این شکل که بیشتر برای درختان زینتی (مانند تبریزی، چنار و کاج) به کار می رود، به درخت اجازه داده می شود که به طور طبیعی در حالیکه شاخه مرکزی آن از شاخه های فرعی بلندتر است رشد نماید و پیرایش تنها محدود به حذف شاخه های فرعی اضافی و قطع شاخه های پایینی تنه تا ارتفاع دلخواه می باشد.

بدین ترتیب، در این شکل همیشه ارتفاع شاخه مرکزی که دنباله تنه است از بقیه شاخه ها بیشتر می باشد و به اصطلاح شاخه مرکزی، شاخه پیشاهنگ درخت است. گیاهانی که به این شکل تربیت می شوند چون طول شاخه های فرعی پایینی آنها بیشتر از شاخه های فرعی بالاتر که جوان تر هستند می باشند شکل یک هرم یا مخروط به خود می گیرند که معمولا دارای ارتفاع نسبتا زیاد و قد تاج نسبتا کم می باشند و به این دلیل کار کردن با آنها مشکل است.

از همین رو، معمولا شكل هرمی را برای درختان میوه به کار نمی گیرند، هر چند که تجربه ثابت کرده که تربیت نوع هرمی که شاخه های فرعی آن دارای زاویه مناسب با تنه (60-35 درجه) باشد و فاصله پایین ترین شاخه از سطح زمین حداقل به ۵۰ سانتی متر برسد، حتی در مورد هلو و آلوی ژاپنی که خیلی مناسب این شکل نیستند، قویترین و پر محصول ترین درخت را ایجاد می کند.

شکل شلجمی

این شکل بیشتر در میوه کاری و برای محدود کردن ارتفاع درخت و گسترده نمودن تاج آن ( در درختانی مانند گلابی، برخی از انواع سیب، زردآلو، آلو، بادام، گردو، خرمالو، پسته و غیره) به کار می رود. در این روش، پس از آنکه نهال ترکه ای در زمین کشت شد، سر آن را در فاصله ای حدود 150-120 سانتی متری زمین قطع می سازند. در سال بعد، تولید تعدادی شاخه های فرعی می کند که در زمستان تعدادی از آنها را که از رشد چند جوانه بالایی حاصل شده و زاویه بسته و رشد عمودی دارند، حذف و از بین بقیه ۲ الی ۵ شاخه را که با تنه زاویه نزدیک به عمودی داشته و در اطراف تنه اصلی واقع شده و با یکدیگر 30-20 سانتیمتر فاصله عمودی داشته و به عنوان شاخه اصلی درخت آینده گزینش و بقیه را از ته قطع می کنند. شاخه های برگزیده را نیز اگر طولشان از حدود ۳۰ سانتی متر بیشتر است، باید با پیرایش سرزنی کوتاه کرد تا به نوبه خود منشعب شده استخوان بندی درخت را تشکیل دهند ولی اگر خیلی کوتاه باشند باید این عمل را به بعد موکول ساخت.

در این شکل تربیت، هیچ شاخه ای به طور پیوسته حالت پیشاهنگ به خود نخواهد گرفت و به مجرد اینکه شاخه ای بر دیگران مسلط و از آنها بزرگتر باشد باید سر آن را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخه دیگر واگذار کرد. این طرز تربیت باعث می شود که درخت در تمام جوانب خود دارای شاخه های قوی بشود و شاخه ها بتوانند محصول زیادی تولید کرده و در برابر وزن آن و نیز فشارهای خارجی به راحتی مقاومت کنند.

 شکل جامی

این شکل از نظر طرز پیرایش و تربیت بسیار شبیه شکل شلجمی است، با این تفاوت که در هنگام گزینش شاخه های اصلی، فاصله عمودی آنها با یکدیگر کمتر و حدود 15-10 سانتیمتر در نظر گرفته می شود. چنین شاخه هایی، پس از اینکه رشد کردند و قطور شدند منشعب شده اند. شکل جامی بیشتر برای هلو و آلوی ژاپنی، و گهگاه برای برخی از ارقام سیب و بادام به کار می رود. حسن این شکل، باز بودن قسمت مرکزی تاج و نفوذ نور کافی به داخل آن می باشد.

مهمترین عیب این شکل اینست که محل اتصال شاخه های اصلی به تنه، به دلیل تراکم آنها نسبتا ضعیف است و همیشه این خطر وجود دارد که در اثر وزن میوه و فشار ناشی از برف و یخ زمستانه، تنه یک یا چند شکاف از وسط بردارد و درخت از بین برود. عیب دیگر این شکل آنست که حتی در درختانی مثل هلو که برای تربیت به شکل های هرمی و شلجمی مناسب نیستند، تربیت به شکل جامی به دلیل پیرایش زیادی که برای باز نگاهداشتن مرکز تاج لازم است، باعث کم شدن محصول می شود.

شکل پاچراغی

این سیستم از قدیم در ایران مخصوصا در جنوب کشور در نقاط موخیز متداول بوده است. بدین ترتیب که بوته مو را از ابتدا به قیمی می بندند تا این که بوته به صورت درختچه ای در آید. در این فرم بوته مو دارای ارتفاعی در حدود ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی متر بوده و در قسمت انتهایی آن در حدود ۳ تا ۵ بازوی کوتاه ایجاد می گردد که هر ساله با هرس یعنی قطع قسمت عمده آن فقط ۲ تا ۵ جوانه برای بوته های ضعیف و ۸ تا ۱۰ جوانه بر روی بوته های قوی نگاه داری میکنند.

اولین هرس تشکیل فرم همان هرسی است که در موقع کاشت نهال در زمین انجام می گیرد یعنی قلمه یا نهال یکساله مو را در بالای جوانه دوم تا چهارم هرس و اگر نهال در موقع کاشت در موستان ۲ تا ۳ ساله باشد هرس تشكيل فرم پا چراغی باید در خزانه شروع شود در طول بهار از رشد جوانه های شاخه ای را نگهداری و به قیم می بندند و بقیه را حذف می کنند. پس از اینکه طول این شاخه به ارتفاع دلخواه رسید (معمولا حدود ۷۵ سانتیمتر) سر آن را قطع می کنند. در بهار سال دوم، باید تمام جوانه های روی این شاخه بجز 4 – 2 جوانه قوی حذف گردند.

این جوانه ها در خلال سال دوم تبدیل به شاخه هایی خواهند شد که باید آنها را در زمستان سال دوم از بالای جوانه دوم و یا سوم کوتاه کرد. همچنین پاجوش ها و ترک هایی را که بر روی تنه ایجاد می شوند باید حذف کرد .بدین ترتیب در آخر سال دوم شکل نهایی فرم پاچراغی مشخص و تشکیل می گردد.

ارتفاع تنه مو در این سیستم همانطور که ذکر شد در نقاط مختلف از ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر متغیر است و برای آن در سالیان نخست از قیم های موقتی استفاده می کنند. این قیم که به طور معمول از چوب می باشد باید طوری انتخاب شود که حداقل ۱۰ تا ۱۵ سال در زمین باقی بماند تا این که تنه بوته خود مستقلا قادر باشد که سر پا بایستد.

اندازه قطر این قیم ها در حدود ۵×۵ سانتی متر و ارتفاع آنها برابر با ارتفاع مورد نظر است به اضافه مقداری که باید در خاک فرو برود. به طور معمول برای استحکام بیشتر، قیم را حداقل ۵۰ سانتیمتر در خاک وارد می نمایند. برای جلوگیری از پوسیدگی قسمتی که وارد خاک می شود لازم است که قبلا ضدعفونی و قیر اندود بشود تا دوام بیشتری داشته باشند. معمولا در انتهای این قیم ها می توان از دو قطعه چوب به صورت + استفاده شود تا شاخه ها بتوانند مخصوصا در سال های اولیه رشدی به راحتی روی آن به وسیله سیم بسته شوند تا فرم اصلی در آینده به دست آید.

هرس فرم پهن

در این شکل از هرس، شاخه های اصلی و فرعی درجه یک و شاخه های میوه دهنده تماما در یک سطح و معمولا در جهت شمالی جنوبی قرار می گیرند. برای اینکه این شاخه ها در یک سطح قرار گیرند باید آن ها را به قیمی از جنس سیم یا چوب ببندید. شکل های پهن، در نواحی که تابش آفتاب و شدت روشنایی کم است، نتیجه مطلوبی می دهد.

با این روش، در فضای محدود و اندک، می توان تعداد بیشتری درخت نگهداری نمود.در فرم های پهن، اغلب از درختانی استفاده می کنند که بر روی پایه های غیر بذری کوتاه کننده ای مثل پایه های معروف به مالینگ در سیب پیوند شده اند. به این ترتیب، رشد و نمو درخت قابل کنترل است.در این فرم ها، همانطور که در شکل های روبه رو مشاهده می شود ممکن است درخت فقط از یک یا دو یا چند شاخه تشکیل شده باشد.

این شاخه ها را می توان به طور عمود مایل یا افقی بر روی سیم هایی هدایت نمود. در این فرم ها، شاخه های میوه دهنده بسیار کوتاه( در حدود ۲۵ سانتی متر) هستند و همگی به فواصل حدود ۲۵ سانتیمتر از یکدیگر در دو طرف شاخه اصلی قرار می گیرند. از انواع فرم پهن می توان چهار نوع: کوردون، بادبزنی، پالمت و اسپالیه نام برد.

فرم کوردون:

مطابق شکل های صفحه قبل در این روش، درخت از یک ساقه اصلی تشکیل می یاد که در طول آن شاخه های فرعی در آخر زمستان و تابستان برای تشکیل میخچه های حامل میوه هرس می شوند. در این فرم، بیشتر برای ارقامی که بر روی میخچه میوه می دهند مناسب است. بنابراین در این فرم، میوه ها بر روی میخچه هایی تولید می شوند که مستقیما از شاخه اصلی منشعب شده اند. ساقه درخت در فرم کوردون را می توان به صورت مایل (۴۵ درجه با سطح افق) یاعمود در نظر گرفت. هر چه زاو یه ساقه نسبت به سطح افق کمتر باشد درخت زودتر به بار می نشیند.. گوردون به سیم و قیم نیاز دارد. سیم ها باید به تعداد سه ردیف و فاصله آنها از همدیگر ۶۰ سانتیمتر باشد و فاصله پایین ترین سیم از سطح زمین، حدود ۳۰ سانتیمتر در نظر گرفته شوند. برای انجام این هرس به ترتیب زیر عمل کنید

فرم کوردون مایل

آخر زمستان سال اول اگر نهالی را که انتخاب کرده اید ضعیف است، برای اینکه در سال های بعد ساقه ای قوی داشته باشد بهتر است محور اصلی آن را از بالای یک جوانه چوب از ارتفاع ۵ تا ۷ سانتی متری سیم ردیف اول قطع کنید. در تابستان سال اول سعی کنید فقط یک شاخه قوی که محور اصلی با ساقه را تشکیل خواهد داد نگه دارید و بقیه را حذف کنید. این شاخه قوی را بر روی سیم ها با زاویه ۴۵ درجه با سطح افق هدایت کنید.

به این ترتیب، در پایان زمستان درخت دارای یک ساقه خواهد بود. برای اینکه شاخه مورد نظر زاویه لازم را نسبت به افق داشته باشد، از یک چوب بلند استفاده کرده و شاخه را به آن بست.

آخر زمستان سال دوم

شاخه های جانبی را که طولشان بیش از ۱۰ سانتیمتر است از بالای سه یا چهار جوانه قطع کنید. شاخه های جانبی کوتاه تر از ۱۰ سانتیمتر را قطع نکنید.

تابستان سال سوم

به محض چوبی شدن به شاخه فرعی، آن را از بالای سه برگ قطع کنید. شاخه های فرعی ثانویه را از بالای یک برگ قطع کنید.

آخر زمستان سال سوم

در این سال، درخت فرم اصلی رادار است. میخچه هایی را که به تعداد زیاد در یک نقطه تجمع یافته اند حذف کنید.

تابستان سال چهارم

شاخه های جانبی جدید را از بالای سه برگ قطع کنید. وقتی که ته شاخه های جانبی چوبی شدند، قسمت های جدید جوان را از بالای یک برگ قطع کنید. از انواع دیگر فرم کوردون، می توان کوردون عمودی مضاعف و موردون افقی را نام برد. فرم کوردون در درختانی مثل سیب و مخصوصا در تربیت مو کاربرد دارد.

 هرس درختان به شکل فرم پهن (اسپالیه)

در این نوع هرس ، تنه درخت به صورت عمودی رشد کرده، شاخه های اصلی در دو یا سه ردیف تقریبا قرینه، در دو طرف تنه قرار می گیرند. در این روش، تاج درخت شبیه در این روش، تاج درخت شبیه یم دیوار و به حالت پهن در می آید.

فاصله پایین ترین شاخه اصلی از زمین، حدود ۴۵ سانتی متر است. در این روش، برای حمایت از درخت قيم و سیم های فلزی با دیوار استفاده می شود. در صورت استفاده از سیم، هر ردیف از شاخه های اصلی بر روی یک ردیف سیم ها از یکدیگر حدود ۵۰-۴۰ سانتیمتر است. در این فرم به جای آنکه شاخه های میوه دهنده بر روی شاخه های اصلی واقع شوند، سعی می شود که بر روی شاخه های فرعی تشکیل یابند.

هرس زمستان سال اول

تنه نهال را پس از کاشت از بالای یک جوانه فعال، به فاصله ۵ تا ۷ سانتیمتر بالاتر از سطح سیم ردیف اول قطع کنید. جوانه مذکور محور جدیدی را تولید خواهد کرد.

هرس تابستان سال اول

1. دوشاخه اصلی را انتخاب کرده، آنها را به یک چوب با زاویه ۴۵ درجه نسبت به سطح ردیف سیم ها ببندید. بعدا این دو شاخه به صورت افقی در خواهند آمد.
2. شاخه محوری جدید (لیدر) را برای رشد عمودی به قيم ببندید.
3. سایر شاخه های جانبی را که از زیر شاخه های اصلی رشد کرده اند از بالای دو یا سه برگ قطع کنید. برای جلوگیری از وارد شدن خسارت به پوست شاخه بلندی به سیم ها ببندید.

هرس زمستان سال دوم

1. ثلث طول شاخه اصلی را از بالای یک جوانه سالم که در جهت مخالف رشد جوانه بالای سیم ردیف اول قرار گرفته است قطع کنید.
2. اگر رشد درخت کم باشد. دو شاخه جانبی اصلی را تا یک چهارم طول آنها قطع کنید.
3. همه شاخه های دیگر جانبی را از ته قطع کنید.

هرس تابستان سال سوم

1. شاخه های جانبی واقع بر روی ساقه در بین ردیف اول و دوم را از بالای سه برگ قطع کنید.
2. شاخه های جوان ایجاد شده را به سیم ردیف دوم ببندید.
3. شاخه های فرعی موجود بر روی شاخه های اصلی را که بیش از ۲۲ سانتی متر طول دارند از بالای سومین یا چهارمین برگ آن وقتی که چوبی شده اند، قطع کنید. در سال های بعد شاخه های فرعی را از بالای یک برگ قطع کنید.

 هرس درختان به شکل فرم پالمت یا بادبزنی

این فرم در واقع همان فرم اسپالیه است، با این تفاوت که شاخه های اصلی آن به جای قرار گرفتن به حالت افقی، به شکل مایل و با زاویه ای حدد ۴۵ درجه نسبت به سطح افق قرار می گیرند. این روش در مناطق سردسیر، برای استفاده بیشتر درخت از حرارت و نور آفتاب و به خصوص برای حفاظت درخت در برابر یخبندان های دیررس بهاره، بسیار مناسب است.

در نواحی گرم، فرم بادبزنی را باید در هوای آزاد به سیم هایی که بر روی پایه های استوارند هدایت کنید.تنه درخت را در این فرم، از محل بالای سیم طبقه اول (حدود ۴۵ سانتی متری سطح زمین) قطع کنید و فقط به دو شاخه اصلی اجازه رشد دهید که در دو طرف تنه و با زاویه ای حدود ۴۰ تا ۴۵ درجه نسبت به سطح افق رشد نمایند.

بر روی هر شاخه اصلی، حداقل یک شاخه فرعی از بالای آن نگه دارید. تمام شاخه ها را برای اینکه زاویه مطلوبی داشته باشند به سیم و چوبی که برای این منظور تعبیه شده اند، ببندید. به این ترتیب، پس از تشکیل فرم، هر شاخه اصلی شکل پر، و مجموعه درخت شکل بادبزن دستی به خود می گیرد. فرم بادبزنی اغلب در ارقامی که بر روی پایه های کوتاه کننده پیوند شده اند، ایجاد می شود و در درختانی مثل درختان میوه هسته دار کاربرد دارد.

پالمت ساده با کوردون عمودی:

این نوع پرورش برای درختان زرد آلو، گیلاس، گلابی، سیب و گوجه به کار می رود. در پاره ای موارد این نوع پرورش را پالمت جامی یا شمعدانی نیز می گویند. بر حسب تعداد انشعابات شاخه ها این نوع پرورش به دسته های متعدد و اشکال مختلف تقسیم می گردد. در درختان میوه دانه دار ارتفاع پایه اصلی تا نزدیک سیم برابر با ۳۰ سانتی متر و درختان میوه هسته دار حدود ۵۰ سانتی متر است.

معمولا در روی چنین پایه ای نخست سه جوانه را باقی گذاشته و بقیه نهال و جوانه های اضافی را حذف می نماییم. با رشد جوانه ها و تشکیل شاخه های اصلی آنها را برای تنظیم فرم اولیه بر روی سیم یا قیم هایی هدایت می کنیم. همچنین در طول همین سال جوانه های تشکیل شده را به تدریج حذف می نماییم.

سال دوم پس از شکل گرفتن شاخه های اصلی در روی سیم و هدایت سرشاخه ها به صورت مشعل با شمعدان از یک دوم طول شاخه عمودی را قطع می کنند و برای تشکیل این شاخه معمولا فاصله اصلی را در بین آنها برابر با دو سوم طول تنه در نظر می گیرند. به عبارت دیگر عملیات هرس در روی شاخه ها برای یکنواختی از نظر شکل و اندازه پس از رسیدن به حد معین ذکر شده انجام می شود.

سومین سال در این سال شاخه عمودی میانی را از بالای دو جوانه کناری قطع می کنند تا بتوانند دومین طبقه را در روی آن با تشکیل دو شاخه جدید در سال بعد پدید آورند. اگر در این سال شاخه میانی به خوبی رشد نکرده باشد عملیات شکل دهی و هرس به سال بعد موکول می گردد. شاخه های کناری یا مشعل های اولیه که بازوهای اصلی فرم را تشکیل می دهند نیز در این سال به نسبت یک دوم طول شاخه هرس و سربرداری می کنند.

برخی بر این عقیده اند که کافی است سه جوانه را روی شاخه باقی گذاشته و بقیه سربرداری شوند. در پالمت های چهار شاخه های اصلی بیرونی و شاخه های باقی گذاشته و بقیه سربرداری شوند. در پالمت های چهار شاخه فاصله شاخه های اصلی بیرونی و شاخه های میانی برابر با طول اولین بازو یا دومین بازو می باشد.

هرس درختان به روش پالمت پا چراغی یا چهارگوش

این فرم هرس و پرورش بیشتر برای درختان هلو مناسب است و برای پرورش آنها بایستی در چگونگی هدایت و تنظیم شاخه ها دقت گردد. به دلیل این که عدم دقت، تشکیل فرم را با مشکلاتی مواجه می سازد. اولین هرس بدین ترتیب است که طول پایه را برابر با ۳۰ سانتی متر در نظر گرفته و در روی آن دو جوانه باقی می گذارند و سپس عملیات سربرداری و حذف دیگر جوانه ها صورت می گیرد.

سال دوم: در سال دوم جوانه ای که از سال اول باقی گذاشته شده رشد می نماید و دو شاخه اصلی را تشکیل می دهد. شاخه های تشکیل شده را به همان شکل باقی می گذاریم تا رشد کافی بکنند. شاخه های فرعی تشکیل شده در روی این دو بازو بایستی هرس گردند و برای این منظور حدود یک یا دو جوانه را نگه داشته و بقیه را قطع می کنند.

سال سوم: در این سال دو شاخه اصلی را ضمن شکل دادن به حالت عمودی فرم می دهیم و آنها را حدود ۲۰ سانتیمتر از سطح افقی بازو به بالا باقی گذاشته و بقیه را قطع می نمایند .عمل حذف شاخه ها و جوانه ها اضافی به تدریج در طول همان سال به صورت هرس سبز انجام می گیرد.

سال چهارم: در سال چهارم بازوها با شاخه های اصلی شکل و اسکلت کلی را یافته و در این سال هرس منحصرا در روی دو شاخه عمودی که در آن سال تشکیل شده است به نسبت یک دوم طول سربرداری می نماییم.

سال پنجم: در این سال دو شاخه عمودی که در روی دو بازوی اصلی افقی تشکیل گذاشته و بقیه را حذف می نمایند. معمولا نسبت فاصله بین چهار شاخه شده است باقی تشکیل شده را برای تنظیم فرم و زیبایی حدود ۵۰ سانتی متر رد نظر می گیرند.

سال ششم: در سال ششم هرس در روی شاخه ها به همان نسبت یک دوم طول رشد شاخه سال قبل می باشد. برای تشکیل شاخه های دیگر که تعداد آنها می تواند متغیر باشد به همین ترتیب عمل می نمایند و رعایت فاصله در بین آنها همانند قبل بوده و بایستی نسبتی را در نظر گرفت که تقریبا حالت یکنواختی را پیدا نمایند.

در این فرم سعی می شود تعداد شاخه ها یا بازوها کمتر به صورت فرد باشند زیرا تعادل رشدی که بین بازوهای کناری با مبانی وجود دارد شکل زیبای واقعی در آن به وجود نمی آید.

هرس درختان به روش فرم پهن دو شاخه

این فرم عملا نوعی کوردون عمودی است. در این فرم نحوه استقرار و اسکلت بازوها به گونه ای است که شبیه شکل u   است و معمولا ارتفاع درخت برابر ۳ تا ۴ متر می باشد. دو بازوی تشکیل شده در روی پایه، اسکلت نهایی درخت را به وجود می آورد. پرورش درختان میوه بدین فرم بیشتر برای هلو، گیلاس، گلابی سیب مناسب است و اصطلاحا به این نوع پرورش  U ساده (يو) اطلاق می گردد.

سال اول: هرس در سال اول بر حسب نوع گیاه و خصوصیات پایه و پیوندک بوده و طول پایه را بین ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر در نظر می گیرند و بقیه را به نحوی سربرداری می کنند که تعداد دو جوانه بر روی نهال باقی بماند .فاصله بین دو بازو با دو شاخه اصلی در این فرم بر حسب نوع درخت متغیر است و برای گلابی این فاصله را ۳۰ سانتی متر، برای سیب ۴۰ سانتیمتر و هلو ۵۰ سانتیمتر در نظر می گیرند یا به عبارت دیگر برای درختان میوه دانه دار فاصله بین بازوها بین ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر درختان میوه هسته دار حدود ۵۰ سانتیمتر است. در طول سال الزامی است دو جوانه ای که باقی مانده اند پس از رشد و نمو کافی به تدریج در روی سیم هدایت شده و تقریبا پایه بازوها را تشکیل می دهند.

سال دوم: در این سال دو بازویی که به صورت عمودی تشکیل و فرم گرفته اند بر حسب شدت رشد و طول شاخه تشکیل شده به نسبت یک دوم سربرداری می نمایند.عملیات سربرداری با هرس در سال های بعد به همین منوال می باشد. توضیح آن که گاهی برای آن که بازوها کاملا راست شکل گرفته و تربیت کردند از قیم هایی به طور موقت استفاده می نمایند.

هرس درختان به روش فرم پهن دو شاخه مضاعف

در این فرم پرورش عملیات هرس در سال اول تقریبا همانند فرم پهن دو شاخه u ساده بوده و سعی می شود که در روی دو بازوی اولیه یا اصلی جوانه های دیگری را نگاه و بعد به آن ها فرم u به طور ثانویه بدهند. این نوع هرس و پرورش برای درختان گیلاس، هلو، گلابی و سیب مناسب است.

سال اول: هرس در این سال بدین ترتیب است که طول پایه یا تنه را برابر ۲۰ سانتیمتر همراه با دو جوانه در نظر گرفته و بقیه را سربرداری می کنند. در طول همین سال، شاخه های تشکیل شده از دو جوانه باقی مانده را به تدریج بر سیم هدایت کرده و در پاره ای موارد لازم است آنها را توسط تخته یا قیمی ببندید تا شاخه های اصلی اولیه شکل مورد نظر را پیدا کنند. در این فرم معمولا طول بازوها را حدود ۸۰ سانتیمتر از تنه اصلی در نظر گرفته و بعد شکل نهایی را به شاخه های عمودی آن می دهند. در درختان میوه دانه دار گسترش بازوها برابر با ۶۰ سانتیمتر و درختان میوه هسته دار برابر یک متر می باشد.

سال دوم: در این سال روی بازوهای عمودی حدود ۱۵ سانتیمتر از شاخه را نگاه داشته و بقیه را سربرداری می نمایند. لازم است در طول همین سال به تدریج جوانه های اضافی را حذف کرده و در جوانه کناری نزدیک به انتهای شاخه را باقی بگذارند تا در طول سال بعد رشد و نمو کرده و دو شاخه بعدی را بتواند تشکیل دهند. در درختان میوه دانه دار گسترش بازوها در این مرحله برابر با ۳۰ سانتیمتر و در درختان میوه هسته دار برابر با ۵۰ سانتیمتر است.

سال سوم: هرس در این سال در روی شاخه های تشکیل شده که بر روی سیم یا قیم به منظور تشکیل شکل اصلی هدایت گشته اند منحصر به سر برداری به نسبت یک دوم طول رشد می گردد .عملیات هرس در سال های بعد محدود به سربرداری و حذف جوانه ها و شاخه های اضافی می گردد.

منبع:

هرس درختان میوه به تالیف: آناهیتا طاهرخانی