کشاورزی در زمین های شور
در ابتدا باید بدانیم، به چه خاکی، خاک شور می گویند؟ اصولا زمین های شور به زمین هایی گفته می شود که غلظت املاح محلول در آن به قدری باشد که عملکرد را کاهش دهد. مشروط به آن که سایر عوامل، مانعی برای رشد محصول ایجاد نکنند. از این تعریف به خوبی استنباط می شود که کشاورزی و شوری مفهومی وابسته به گیاه دارد.
بنابراین در دنیای کشاورزی شوری در سیستم های تشکیل شده از خاک، آب و گیاه تعریف می شود. بدین ترتیب در شرایط مساوی خاکی با غلظت معینی از املاح محلول ممکن است برای یک گیاه شور و برای گیاه دیگر شور نباشد. در ادامه به بررسی راه هایی برای کشاورزی در زمین های شور می پردازیم.
مواد محلول در خاک های شور
در خاک های شور مقدار زیادی املاح محلول وجود دارد که کاتیون ها و آنیون های غالب آن را تشکیل می دهد. رشد و نمو اندک گیاهان در خاک های شور مربوط به بالا بودن فشار اسمزی است. فشار ناشی از حضور یون های یاد شده بوده که باعث کاهش قابلیت استفاده آب موجود برای گیاه می گردد.
همچنین سمی بودن مستقیم ناشی از حضور فراوان برخی از این یون ها بر گیاه اثر منفی می گذارد. فراوانی نسبی هر یک از این یون ها منجر به بهم خوردن تعادل موجود میان این عناصر در درون گیاه می گردد. کنش و واکنشی که اتفاق می افتد در نهایت سبب محدودیت رشد گیاه خواهد شد.
نقش ساختمان خاک در رشد گیاه
در آن دسته از خاک های شوری که ساختمان خاک رسی است. تهویه خاک در محدوده ریشه بخوبی انجام نمی شود و این خود باعث ایجاد محدودیت در جذب عناصر غذایی می گردد.
با افزایش شوری خاک فشار اسمزی افزایش یافته و گیاه برای جذب مقدار معینی آب باید انرژی حیاتی بیشتری صرف کند. همان انرژی که گیاه برای فعالیت های متابولیکی خود و فرایندهای نظیر توسعه سلولی نیازمند آن است.
چون گیاه کل انرژی حیاتی خود را نمی تواند فقط صرف غلبه بر فشار اسمزی خاک کند به ناچار فقط بخشی از آب موجود در خاک را جذب می کند.
با در اختیار داشتن بخشی دیگر انرژی حیاتی فعالیت های متابولیکی خود را سامان می دهد. بدیهی است که در این شرایط رشد گیاه محدود می شود. نهایتا از مقدار محصول کاسته می شود. مهمترین واکنش گیاه به افزایش شوری خاک کاهش روند رشد است .
در خاکهای شور ابتدا رشد رویشی گیاه و سپس توسعه برگها متاثر می شود. بدین ترتیب با افزایش شوری خاک و بالا رفتن فشار اسمزی هر چند که آب به مقدار کافی در محدوده ریشه قرار داشته باشد، جذب آب توسط گیاه کاهش می یابد.
علت شور شدن خاک زمین های کشاورزی
کلیه نمک هایی که در خاک ها و آب ها وجود دارند از هوادیدگی سنگ های مادری خود بوجود آمده اند. در طی دوره های زمین شناسی کانی های اولیه بر اثر واکنش آب و اکسیژن و گاز کربنیک به کانی های ثانویه و نمک ها تبدیل شده اند.
همه اینها نیز به همراه جریانات آبی یا دریایی یا به دریاها راه یافته اند یا به سطح زمین انباشته شده اند. آبهای زیر زمینی می تواند دارای مقدار زیادی نمک باشند، بی آنکه منشاء آن دریا باشد.
غلظت و ترکیب آبهای زیر زمینی به شرایط ژئو شیمیایی مسیری که آب ضمن فرایند نفوذ طی کرده تا به آب زیر زمینی برسد، بستگی دارد. صرف نظر از اینکه منشا نمک موجود در آب چه باشد. هر نوع آبیاری منجر به ورود مقداری نمک در خاک می گردد. چنانچه مقدار نمک خروجی از منطقه ریشه کمتر از مقدار ورودی آن باشد، افزایش شوری خاک حتمی است.
تاثیر آبیاری در زمین های شور
ممکن است مدتها پیش از آنکه عملیات آبیاری به آنجا راه یافته باشد، نمک در خاک آن منطقه وجود داشته باشد. انجام آبیاری در چنین شرایطی منجر به بالا آمدن سطح ایستابی شور به ویژه در مناطقی که زهکشی نامناسب دارند آن هم در مدت کوتاهی می گردند.
اگر کیفیت آب آبیاری هم مطلوب باشد پدیده شور شدن خاک بر اثر بالا آمدن سطح ایستابی شور امکان پذیر است. بالا آمدن سطح ایستابی به دلیل آبیاری یا آبشویی بیش از اندازه و مدیریت نادرست آبیاری می باشد.
بنابراین دو فرایند شور شدن بر اثر آبیاری با آب شور و شور شدن بر اثر بالا آمدن سطح ایستابی آب شور علت اصلی شوری خاکها در بسیاری از نقاط جهان است.
مهمترین واکنش گیاه به شوری خاک کاهش رشد است. با افزایش غلظت املاح به بیش از آستانه تحمل گیاه هم آهنگ رشد کاهش می یابد و هم اندازه گیاه کوچک می شود. اما آستانه تحمل یا آستانه مقاومت گیاه غلظتی از املاح محلول در خاک است که از آن پس کاهش عملکرد آغازمی شود.
آستانه مقاومت و کاهش آهنگ رشد به نوع و گونه گیاهی بستگی دارد و در گیاهان و گونه های مختلف متفاوت است.
تاثیر شوری بر فعالیت های فیزیولوژیکی گیاهان
نشانه آسیب دیدگی ناشی از وجود شوری معمولا هنگامی در گیاه آشکار می شود که غلظت املاح محلول در خاک بسیار بالا باشد. گیاهان درگیر به شوری، اغلب ظاهری معمولی دارند ولی عموما کوتاهتر، برگ آنها ضخیم تر و پر آب تر و دارای رنگ سبز تیره هستند.
هر چند که مفهوم کلی مقاومت گیاهان به شوری بر پایه عملکرد استوار است. لیکن شوری خاک می تواند منجر به کاهش کیفیت برخی از محصولات و بهبود برخی دیگر گردد.
اثرات شوری بر رشد و عملکرد گیاهان
اثر نخست و غالب مربوط به کل املاح محلول در خاک است که کاهش پتانسیل اسمزی را بدنبال دارد که اصطلاحا اثر اسمزی گویند. اثر دوم مربوط به وجود یونهای خاص در محلول خاک می باشد، یون هایی نظیر کلرید سدیم و یا بر که به تنهایی می توانند موجب بروز سمیت در گیاه شوند.
همچنین در مکانیسم جذب گیاه اختلال ایجاد نماید که به این اثر، اثر ویژه یونی گویند. اثر نوع سوم در حقیقت زایده اثر نوع دوم می باشد که موجب بروز عدم تعادل تغذیه ای می شود. معمولا به اثر نوع دوم و سوم اثر اختصاصی( ویژه ) و اثر نوع اول غیر اختصاصی گویند.
اثرات جانبی شوری بر خاک
شوری بر خاک اثرات زیادی دارد که عبارتند از:
- تخریب خاکدانه و کم شدن نفوذ پذیری به آب و ریشه گیاه
- ایجاد سله بعلت تخریب ساختمان خاک در اراضی شور سدیمی
- ایجاد اختلال در سبز شدن بذور دو لپه بعلت تخریب ساختمان خاک و ایجاد سله
- مقاومت در خروج زه آب یا آبهای اضافی در هنگام آبیاری و بارندگی
- کمک در بروز بیماری ریشه در گیاهان حساس به سبب ماندگاری رطوبت زیاد و طولانی مدت بعد از آبیاری
- مصرف بیش از حد بذر بعلت شرایط نامساعد فیزیکی خاک و همچنین شوری خاک و آب
- ایجاد سیلاب در هنگام بارندگی به سبب نفوذ کم در زمین های شور سدیمی
- کمبود منابع آب زیر زمینی بعلت تخریب ساختمان خاک و نفوذ ناپذیری این نوع از خاکها
آماده سازی زمین برای کشاورزی در زمین های شور
با توجه به اینکه زمین های شور زمین های سنگین با بافت ریز می باشند و این از خصوصیات زمین های شور می باشد. عملیات شخم با صرف انرژی زیادی انجام می گردد. زمین شخم شده چنانچه در مناطق خشک و نیمه خشک قرار داشته باشد به علت کمبود گیاه خاک ایجاد کلوخه های بزرگ می نماید.
برای رفع این مشکل می بایست برای حفظ خواص فیزیکی خاک تا حد امکان بقایای کشت قبل را تماما با شخم به زیر خاک برد. بهتر است شخم را در زمان گاورو بودن خاک انجام داد و همچنین از کودهای دامی به مقدار کافی استفاده نمود.
باید در ایام آیش زمین را به حال خود رها نکرد، بلکه هر چه سریعتر بعد از برداشت محصول با اجرای شخم به تخریب لوله های کاپیلاری کمک نمود. تا بر اثر تابش آفتاب و تبخیر آب از خاک خصوصا در فصل تابستان نمک لایه های سطحی زیاد نگردد.
در هنگام بارش باران می بایست از سیلاب های حاصله جهت شستشوی نمک خاک زراعی حداکثر استفاده نمود.
انواع کاشت برای کشاورزی در زمین های شور
با توجه به اینکه ورود نمک با آب آبیاری و خروج نمک در هنگام زهکشی می بایست مساوی باشد تا نمک لایه سطحی زیاد نگردد. پس روشهای کاشت و سپس آبیاری را مورد بررسی قرار می دهیم. نهایتا بهترین روش کشت را برای زمین های شور پیشنهاد دهید.
کشت ردیفی با ایجاد جوی و پشته و کاشت روی پشته
در این روش به علت اینکه آبیاری نشتی انجام می شود، بعد از هر آبیاری بر اثر تبخیر مقداری نمک بر روی پشته ها باقی می ماند. بر اثر آبیاری های متعدد این نمک زیاد و زیادتر شده و شرایط نامساعد حیات را برای گیاه بوجود می آورد.
پس از برداشت محصول و شخم نیز این نمکها وارد خاک رویی می شوند. غلظت نمک در خاک سطحی بعد از هر کشت بیشتر و بیشتر شده تا بدان جا که زمین زراعی تخریب و امکان کشت و کار غیر ممکن گردد.
روش کشت ردیفی با ایجاد جوی و پشته و کشت در کف جوی
در این روش بعد از هر آبیاری نمک های حاصله از تبخیر آبیاری قبلی را در کف جوی شسته و به اعماق خاک حمل می نماید. پس در کف جوی جایی که گیاه قرار دارد ،غلظت نمک زمین ثابت بوده و زیاد نمی گردد.
پس گیاه از ازدیاد غلظت نمک محفوظ می ماند. ولی معایب تجمع نمک بر روی پشته کماکان وجود داشته که پس از برداشت محصول و ایجاد شخم این نمک با خاک سطحی مخلوط می شود.
اینکار باعث تخریب خاکهای سطحی می شود و مشکل تجمع نمک در لایه سطحی کماکان وجود دارد. فقط گیاه کشت شده از خطر ازدیاد نمک در امان می ماند و از رشد نسبتا خوبی برخوردار است. مشروط به اینکه در هنگام آبیاری مقدار بیشتری آب جهت شستشوی نمک ها استفاده گردد.
کشت ردیفی بدون جوی و پشته ( نواری)
در این روش کشت بذرها توسط ردیف کار بدون هیچگونه جوی و پشته ای بر روی خطوط کشت می گردد. پشته هایی به فاصله 5 الی 8 متریا( مضربی از عرض کار ماشین های برداشت)احداث می شود. طول خطوط کشت متناسب با شیب و بافت خاک حدود (100 الی150) متر احداث می گردد. این پشته های موازی در هنگام آبیاری آب را هدایت نموده تا زمین آبیاری گردد.
این روش کشت بعلت اینکه تمام سطوح خاک از آب پوشیده شده را غرق آبی و به سبب کشت روی خطوط یا ردیف مکانیزه گویند. در واقع تلفیقی از روش سنتی و مکانیزه می باشد.
علاوه بر اینکه پس از هر آبیاری نمک حاصل از آبیاری قبل را شستشو نموده و به اعماق خاک منتقل می نماید. بعلت مکانیزه بودن حرکت ماشین آلات را برای عملیات داشت و برداشت امکان پذیر می نماید. این روش کشت بهترین و مناسبترین روش کشت در زمین های شور می باشد.
روش کشت سنتی ( کرتی)
در این روش کشت از ماشین های ردیف کار یا خطی کارها استفاده نمی گردد. در این روش بلکه بذور توسط کود پاش های سانتریفوژ یا کارگر پاشیده می شود. سپس بذور را توسط دیسک یا ابزارهای دیگری زیر خاک نموده و زمین را بر اساس شیبهای اصلی و فرعی قطعه بندی ( کرت بندی )می نمایند.
در این روش کشت آبیاری بصورت غرق آبی انجام می شود. از مزایای این روش کشت می توان ثابت ماندن نمک در هنگام آبیاری ذکر نمود. معایب این روش کشت را می توان عدم استفاده یا استفاده نادرست از ماشین آلات در مراحل کاشت داشت و برداشت را نام برد. از جمله:
- محدود شدن سطوح کشت بعلت عدم استفاده صحیح از ماشین آلات در امر کاشت داشت و برداشت
- پایین بودن راندمان آبیاری
- عدم کاشت گیاهانی که به غرق آبی حساس می باشند مانند خیار، طالبی
روشهای آبیاری برای کشاورزی در زمین های شور
روش آبیاری نشتی
این روش آبیاری از حرکت صعودی آب در خاک استفاده می گردد. این روش باعث ازدیاد غلظت نمک در اطراف بوته و نهایتا تخریب خاک می گردد.
روش آبیاری غرقابی
این روش آبیاری بعلت اینکه تمام سطوح کشت شده یا کرت از آب پوشانده شده قادر است نمک های جمع شده حاصل از آبیاری قبل را شستشو داده و به اعماق خاک منتقل نماید. در نهایت از تشکیل پیاز رطوبتی در اطراف ریشه جلوگیری می نماید.
کاشت گیاهان مقاوم به شوری
گیاهان مقاوم به شوری زمستانه
از گیاهانی مقاوم به شوری زمستانه می توان جو، نخود، اسفناج ،چغندرو… را نام برد. بطوریکه مشاهده شده جو می تواند شوری در حد 9000 را تحمل نماید و محصول اقتصادی را تولید نماید.
گیاهان مقاوم به شوری تابستانه
از گیاهان مقاوم به شوری تابستانه را می توان یونجه، خیار، خربزه، طالبی، پنبه و… را نام برد. یونجه مقاوم در برابر شوری می باشد بطوریکه یکی دو ماه بعد از سبز شدن و گذشتن از مرحله نو نهالی می تواند شوری بالای 9000 را بخوبی تحمل نماید.
یونجه می تواند محصول اقتصادی را تولید نماید ولی در زمان جوانه زنی و نو نهالی به شوری حساس می باشد.
استفاده از کود در اراضی شور برای کشاورزی در زمین های شور
بهترین کود برای استفاده در خاک ها و اراضی شور کود آب نگهدار است.
کودهای فسفاته و پتاسه بهتر است قبل از کشت حدود 3-4 ماه در شرایط مرطوب و 6 الی 8 ماه در شرایط خشک به زمین اضافه نمود. سپس توسط شخم یا دیسک زیر خاک نمود تا در هنگام کاشت کودها تجزیه و مورد استفاده گیاه قرارگیرد .
بهتر است کودهایی که امکان محلول پاشی را دارند را با مقدار مناسب بصورت محلول پاشی استفاده نمود تا کمتر مشکلات شوری خاک را بوجود آورند. البته بهتر است در هنگام محلول پاشی از آب شیرین و مناسب استفاده گردد تا از تنش و استرس شوری گیاه در امان باشد.
در آخر لازم است متذکر شد که در کلیه روشهای کشت در اراضی شور می بایست از مقدار بیشتری بذر نسبت به اراضی شیرین در هنگام بذر پاشی استفاده نمود. تا از سطح سبز خوبی برخوردار شد. در هنگام شخم یا سله شکنی اطراف درختان می بایست ابتدا شوره های حاصله روی سطح خاک را جمع آوری نموده و سپس اقدام به شخم زدن کرد.
-_1_350x350.jpg)
11-(1)_350x350.jpg)
عالی بود جایی ندیده بودم این اطلاعات و تجربیات رو بده ممنون