سالانه 3 میلیون تن از انواع مختلف مرکبات تنها در شمال ایران تولید می‌شود. با احتساب برداشت جنوب کشور، ایران به پنجمین کشور تولیدکننده‌ی مرکبات جهان تبدیل شده است. میزان تولید و کیفیت میوه این درختان به مدیریت و جلوگیری از سرایت علفهای هرز مرکبات به باغات بستگی دارد. زیرا درختان آن‌ها نسبت به حضور یک رقیب دیگر در دریافت مواد معدنی و خاک شدیدا حساس هستند.
برای کنترل علفهای هرزمرکبات باید ابتدا انواع آن را بشناسید و از فراوانی و نیاز آن‌ها آگاه باشید. بطور مثال اینکه علف هرز باغ شما از نوع یکساله است یا دائمی و چه فصلی فصل رشد آن است. همچنین اینکه بهترین روش مبارزه با رویش آن چیست.
مثلا علفهای چندساله‌ای مانند قیاق و پنجه مرغی را میتوان قبل از کاشت نهال به راحتی کنترل کرد و از هزینه‌های بعدی جلوگیری کرد.
علف هرز مرکبات چیست؟
علف هرز از جمله گیاهانی هستند که خارج از مکان اصلی خود و ناخواسته در هر محل دیگری شروع به رویش می‌کنند. این مسئله موجب می‌شود در اهداف و نیازمندی های انسان اختلال ایجاد شود. خسارت‌هایی که علفهای هرز در باغات و مزارع ایجاد می‌کنند، مواردی مثل افزایش بیماری‌های گیاهان، کاهش کیفیت محصول، ایجاد مشکل در برداشت محصول، تبدیل شدن به پناهگاهی برای جانوران موذی و تولید مواد سمی است. به همین دلیل نیز همواره کشاورزان در صدد از بین بردن این گیاهان از زمین کشاورزی خود هستند.
علفهای هرز را میتوان رقیب سرسخت محصولات زراعی و باغات میوه علی الخصوص مرکبات دانست. علت موفقیت علفهای هرز در رقابت با دیگر گیاهان برای جذب آب و منابع غذایی خاک، به عواملی از جمله، رشد سریع و گسترده، توانایی آللوپاتی (دگر آسیبی) و تداوم دامنه حضور در زمین‌های زراعی بسته است.
نکته: آللوپاتی یعنی گیاهی با تولید سم در بخشی از اندام خود، به گیاهان و درختان اطرافش آسیب جدی وارد کند.
در هر اقلیمی بسته به آب و هوا و گیاهانی که بیشتر وجود دارد، علفهای هرز مشخصی رشد می‌کند. البته تنوع علفهای هرز بسیار زیاد است. به طوری که تقریبا در ازای هر اقلیم و محصول کشاورزی چندین نوع علف هرز مزاحم می‌روید. با این وجود روش کنترل آن‌ها بسیار شبیه به هم است. اما شدت و ضعف این کار به ارزیابی از نوع و خسارت علف هرز، شرایط منطقه و علایق خود صاحب باغ بستگی دارد.
علفهای هرز ناخواسته در هر محل دیگری شروع به رویش می‌کنند
شایع‌ترین علفهای هرز در سطح ایران و جهان
شناخت گونه‌های مختلف علفهای هرز و اینکه در چه شرایطی، چه نوعی از آن رشد بیشتر و گسترده‌تری می‌یابد به نحوه‌ی مبارزه با آن‌ها کمک شایانی می‌کند. در اینجا به توضیحاتی اجمالی درباره‌ی گونه‌های علفهای هرزی که در ایران و جهان شایع هستند می‌پردازیم
:بیشترین علفهای هرزی که در کشورمان ایران یافت می‌شوند
علفهای هرز جنوب کشور: حلقه، خرقه، مَرغ، قیاق، اویارسلام، ورگ و خارشتر
علفهای هرز شمال کشور: مَرغ، پیچک، اویارسلام، قیاق، گندجارو، نی، تمشک، سوروف و پنیرک
علف هرز سوروف
سوروف از خانواده گندمیان و کشیده برگ‌ها است. ارتفاعش از 30 سانتی متر تا 150 سانتی متر نیز می‌رسد. در طیف وسیعی از انواع خاک‌ها رشد می‌کند؛ اما خاک‌های با ازت زیاد را بهتر ترجیح می‌دهد. در زبان فارسی با نام‌های سوروف، دانه ترنگ، راخ پات، راخ پاتی و ورمز شناخته می‌شود.
این گیاه از نظر خسارت به محصولات، در زمره سومین گیاه هرز زیان آور جهان محسوب می‌شود. سوروف یک گیاه یکساله و رطوبت دوست است و به گرمای بالایی نیاز دارد، تا حدی که درجه حرارت محبوب آن 32 تا 37 درجه سانتی گراد است. همین دلیل رشد آن در اواسط بهار آغاز می‌شود.
نکته: به دلیل شباهت زیادش به برنج، مهمترین علف هرز مزارع برنج و دردسر بزرگی برای شالیکاران است
علف هرز پنجه مرغی
پنجه مرغی یکی از علفهای هرز بسیار قدیمی است. گیاهی یکساله و تابستانه است. در اواخر بهار می‌روید و در تابستان گلدهی می‌کند. به همین دلیل هم به گرما بالایی نیازمند است. خاک‌های کم آهک و شنی با بافت ریز را ترجیح می‌دهد؛ اما از خاک‌هایی که مملو از مواد غذایی هستند، خشنود نیست. طول ساقه‌اش از 15 سانتی‌متر تا 60 سانتی‌متر نیز می‌رسد
نکته: از علفهای مهم مزارع باغات، سبزیجات، ضیفیجات، گندم و حبوبات محسوب می‌شود.
علف هرز اویارسلام
اویارسلام یک علف هرز یکساله است که بیشتر در محیط آبی یافت می‌شود. باریک برگ است و 600 گونه دارد. سه نوع مهمتر آن اویارسلام بذری، زرد و بنفش است. از ویژگی‌های کلی اویارسلام‌ها میتوان به سه گوش بودن ساقه و برگ آن‌ها و علاقه زیادشان به خاک‌های مرطوب اشاره داشت.
نکته: اویارسلام در خاک‌های مرطوب و باطلاقی و حاشیه رودخانه‌ها به خوبی رشد می‌کند.
علف هرز مَرغ
مَرغ یکی از مهمترین انواع علفهای هرز چند ساله بوده که دارای ریزوم‌های دراز و باریک و خزنده است. رطوبت دوست است؛ اما در برابر خشکی و سرما نیز مقاومت بسیار بالایی دارد. در استان فارس از فرودین تا آبان ماه گلدهی انجام می‌دهد.
از پوش متراکمی برخوردار است. طوری که خاک را در برابر لگدکوبی مقاوم می‌سازد. به همین دلیل در چمن کاری از آن استفاده می‌شود. هرچه هوا گرم‌تر و دی اکسید کربن آن بیشتر باشد به نفع مرغ است.
نکته: مخصوص زمین‌های شنی است و به ویژه در باغات میوه پراکنده است.
علف هرز پیچک صحرایی
پیچک صحرایی یکی دیگر از علفهای هرز چندساله بوده که جزء ده گیاه هرز همه‌گیر و مسئله ساز دنیا به شمار میرود. این گیاه که از خانواده پیچک است به باغات، مزارع گندم و محصولات تابستانه (صیفی) خسارات جدی وارد می‌کند.
ریشه‌هایش پس از تثبیت در خاک تا عمق سه متری نیز نفوذ می‌کنند، به همین دلیل نیز مبارزه با آن دشوار است. اما از طرفی هم همین عمق زیاد در تثبیت شن‌های روان بسیار مناسب و مفید واقع شده است.
نکته: پیچک صحرایی بیشتر علف هرز مزارع توتون، گندم، جو، پنبه، باغات چای و زمین‌های غیر مزروعی و بایر است
علف هرز قیاق
قیاق یک علف هرز چندساله است که نام محلی آن در لرستان و خوزستان حایط است. قیاق یک گیاه گرمسیری است. به همین دلیل در دمای و رطوبت بالا به خوبی رشد می‌کند؛ اما در برابر هر شرایط آب و هوایی مقاوم است و از نواحی گرم و خشک تا سرد و مرطوب گسترش دارد. دوره رویش آن در بهار و تابستان و دوره گلدهی آن در تابستان و پاییز است. ارتفاع آن از 50 سانتی متر تا 2 متر نیز می‌رسد.
خساراتی که علفهای هرز بر باغات و مرکبات وارد می‌کنند
- از مهمترین مشکلاتی که تراکم ناخواسته علفهای هرز در باغ به وجود می‌آورد، تاثیر در کیفیت محصول است که این خود ناشی از کم آبی، کم غذایی، فراوانی آفات مثل شته‌ها و کنه‌ها است. میوه به‌دست آمده از باغها به ویژه مرکبات ممکن است ریز، کم آب، بد رنگ و آفت زده باشد.
- علفهای هرز به خصوص عاملی برای انتشار بیماری‌های ویروسی و قارچی مشترک بین آن‌ها و درختان میوه محسوب می‌شوند.
- همچنین موش، خرگوش و مار از علفهای هرز به عنوان پناهگاه استفاده می‌کنند.
- علفهای هرز بلند قامت، خاردار و یا چسبیده مثل چسبک، در رفت آمد افراد در باغ مزاحمت زیادی فراهم کرده
- هرینه های تولید را افزایش می‌دهند.
- علفهای انگلی خود مقوله جداگانه‌ای در مبحث علفهای هرز محسوب می‌شوند. این گیاهان علاوه بر استفاده از آب و مواد غذایی موجود در اندام‌های میزبان به دلیل توکسین‌هایی که تولید می‌کنند، موجب تضعیف و حتی خشکیدن گیاه می‌شوند.
هشدار: متاسفانه در سال‌های اخیر به دلیل عدم رسیدگی به علفهای انگلی، سطح تراکم آلودگی باغ ها به گیاهان انگلی بسیار افزایش یافته است.
کنترل و مبارزه با علفهای هرز مرکبات
علفهای هرزی که در باغ‌های مرکبات می‌رویند بسیار متنوع هستند و چون باغ یک محیط دائمی است؛ لذا هر نوع علف هرزی ممکن است در آن بروید. برخی از این علف‌ها مزاحمت زیادی دارند و برخی کمتر. اما بایستی همواره در صدد کنترل و دفع علفهای هرز باشید. البته به سرانجام رسیدن این کار هم به عوامل زیادی بستگی دارد.
معمولا درختان میوه و مرکبات را ابتدا در نهالستان از دانه به مرحله‌ی نهال رسانده و سپس به مکان دائمی خود در باغ انتقال می‌دهند. تمام درخت‌ها و درختچه‌ها در دوره‌ای که در نهالستان هستند نسبت به علفهای هرز حساسیت زیادی دارند. بخصوص در اوایل رویش گیاه اگر از رقابت با آفات و علفهای هرز صدمه ببینند، دفع آن‌ها در دوره‌های بعدی عقب افتادگی نهال را جبران نخواهد کرد. بنابر این معمولا در چهار سال اول کاشت نهال، به علفهای هرز دقت ویژه‌تری می‌شود.
از آنجا که درخت‌ها در نهالستان کشت شده و در مرحله‌ای نهال را به زمین اصلی منتقل می‌سازند. کنترل علفهای هرز آن‌ها دو مرحله و مقوله‌ای جداگانه است و در اینجا در دو بخش مجزا مورد بررسی قرار می‌گیرند.
بخش اول، کنترل علف‌هرز نهالستان‌ها
نهالستان‌ها در برابر علفهای هرز بسیار حساس و آسیب پذیر هستند و کمی بی‌توجهی موجب می‌شود تا علف سر برداشته و غیر قابل کنترل شود. غالبا یک برنامه‌ریزی دقیق و سالانه لازم است تا بتوان نهال‌ها را از آسیب علفهای هرز در امان نگه‌داشت. برای انجام این کار روش‌های زیر را اجرایی می‌سازند.
پاک سازی و آماده سازی بستر باغ برای کاشت
مهمترین اقدام برای پیشگیری از غلبه علفهای هرز، از بین بردن آن‌ها قبل از کاشت دانه یا قلمه است. برای این کار میتوان از روش‌های مکانیکی، آفتابدهی، ضدعفونی خاک و متام سدیم کمک گرفت.
وجین دستی و ریشه‌کنی علفهای هرز
دفع علفهای هرز با وجین نیز عملی است و حتما بایستی با روش‌های شیمیایی تلفیق شود. وجین چون دستی انجام می‌گیرد، فقط بر سطح نهالستان‌ها و باغچه منزل شما که کوچک‌تر از باغها هستند عملی است. این کار بایستی زود و با فاصله کم انجام گیرد تا علفهای هرز از کنترل خارج نشوند.
درو کردن مکانیکی علفهای هرز
در مواقعی که احتمال فرسایش آبی یا بادی وجود دارد و یا زمانی که نوع علفهای هرز از گونه‌های بسیار مزاحم نیست و بیشتر آن‌ها را گرامینه‌های یکساله تشکیل دهند، برای جلوگیری از سرمازدگی ریشه‌ها میتوان از درو برای سرکوب علفهای هرز و در عین حال حفظ پوشش گیاهی استفاده کرد.
پوشاندن علفهای هرز با خاک
ماچینگ یا پوشاندن خاک با مواد مختلف که برای این منظور در دسترس است، مانع از رسیدن نور و یا اکسیژن به علفهای هرز مرکبات شده و آن‌ها را تضعیف نموده و یا مانع از رویش آن‌ها می‌شود. ماچ ممکن است از مواد آلی، معدنی و یا مصنوعی باشد. ضخامت این پوشش هم بستگی به نوع علف هرز و نوع پوشش دارد.
نکته: برخی علفهای هرز مثل اویارسلام و پیچک از عمق 15 سانتی متر نیز عبور کرده و خود را به نور می‌رسانند. اویارسلام‌ها حتی گاهی پوشش‌های پلاستیکی را نیز سوراخ کرده و می‌رویند.
روش شیمیایی و علفکشها برای از بین بردن علفهای هرز
کنترل شیمیایی علفهای هرز در نهالستان به دلیل حساسیت و ضعیف بودن نهال‌ها چندان آسان نیست. لذا تاکید بر آن است که قبل از ایجاد نهالستان، زمین مورد نظر را از علف پاک کرده و پس از آن نیز دقت کافی داشته باشید تا از آلوده شدن دوباره‌ی زمین مرکبات جلوگیری شود. یعنی از بذر دادن علفهای هرزی که در داخل نهالستان می‌رویند، تا جایی که ممکن است جلوگیری شود.
بخش دوم، کنترل علف‌هرز باغات مرکبات
بعد از مرحله‌ی رشد نهال مرکبات در نهالستان، وقت آن می‌رسد که نهال در محل دائمی خود در باغ به رشد خود ادامه دهد و میوه دهد. کنترل علفهای هرز در باغات از شرایط متفاوتی برخوردار است. روش‌های زیر را میتوان به صورت تلفیقی در از بین بردن کنترل شده‌ی علفهای هرز مرکبات به اجرا در آورد:
رعایت بهداشت زراعی باغ مرکبات جهت کنترل علفهای هرز
شرط اول موفقیت در مهار علفهای هرز، تلاش برای ممانعت از پیدایش علفهای هرز جدید است. کارهایی از قبیل، جلوگیری از بذر دادن آن‌ها، پی بردن به پیدایش علفهای هرز جدید، جلوگیری از ورود جعبه‌های میوه مرکبات که با بقایای علفهای هرز همراه هستند.
آماده‌سازی باغ مرکبات به روش سنتی
زمینی که تبدیل به باغ مرکبات می‌شود، سالیان دراز مورد استفاده خواهد بود. لذا در آغاز باید تا آنجا که در توان داریم آن را عاری از علف هرز سازیم. در گذشته در استان اصفهان، یزد و کرمان معمول بود که زمینی را تا عمق یک متر بیل زده و افرادی نیز مامور بوده‌اند تا ریشه‌ها و ریزوم‌های علف‌ها را از خاک جمع آوری کنند. این کار موجب می‌شود تا زمین در ابتدای امر که نهال‌های کوچک در آن رشد می‌شکند، آفات و علفهای هرز کمتری داشته باشد.
کنترل مکانیکی آفات و علفهای هرز مرکبات
از قدیم معمول بوده که در اواخر زمستان باغ با بیل شخم زده می‌شد. این امر موجب می‌شد تا علفهای هرز مرکبات که چندساله هستند کاهش یابند. در طول بهار و تابستان نیز چندین بار تراشیده می‌شدند. در باغ‌های کوچک‌تر میتوان با دست نسبت به دفع علفهای هرز اقدام کرد( وجین دستی). در باغ‌های بزرگ نیز که کاشت درختان منظم و ردیفی است، میتوان راه‌های راحتی از جمله دیسک زدن و یا روتیواتور برای این کار در پیش گرفت.
دیسک زدن
کنترل علفهای هرز با کاشت گیاهان پوششی در باغ
به منظور استفاده از قدرت رقابت و خواص آللوپاتیک (دگر آسیبی) برخی از گیاهان برای کنترل علفهای هرز، میتوان نوارهای وسط ردیف‌ها را با عرض دلخواه تحت کشت گیاهانی خاص در آورد. گیاهانی مانند، چاودار، جو، گندم، سودان گراس، ماشک، شبدر و غیره.
این گیاهان با تراکم بالا مانند چمن در بین ردیف درخت‌ها کشت می‌شوند و در مواقع لزوم نیز درو خواهند شد. اینگونه گیاهان پوششی از رویش علفهای هرز مرکبات جلوگیری خواهند کرد.
در استفاده از گیاهان پوششی، نکته‌ای وجود دارد که باید به آن دقت شود. درختان مرکبات و دیگر درختانی که ممکن است، میوه آن‌ها روی زمین بریزد.، بایستی پوشش گیاهی استفاده شده در زمین آن‌ها طوری باشد که میوه‌ها در آن‌ها قابل رویت بوده و گردآوری آن‌ها آسان باشد.
استفاده از علفکشها و سم‌ها
کنترل شیمیایی علفهای هرز در باغات بستگی به امکانات و شرایط محیطی باغ دارد. بطور کلی مصرف علفکش در کل سطح باغ کمتر ضرورت می‌یابد و بهتر است همیشه تلفیقی از کنترل مکانیکی در وسط ردیف‌ها و سمپاشی در پای درخت‌ها به اجرا در آید.
مصرف علفکش در باغها و کارایی آن در کنترل علفهای هرز تابع عوامل مختلفی مانند مهمترین آن‌ها، نوع علف هرز است که امکان دارد ، دائمی یا یکساله، پهن‌برگ یا کشیده‌برگ، میزان قابلیت آللوپات در آن‌ها و یا اساسا از علفهای هرز سخت‌جان مانند تلخه، حلفه، شیرین‌بیان، نی، کاتوس، پیچک صحرایی یا مَرغ باشد.
نکته: شناخته شده‌ترین گیاه آللوپات قابل کشت، چاودار است.
کسب اطلاعات لازم و مشاوره قبل از مصرف علفکش
انتخاب و نحوه استفاده علفکشها بایستی بر اساس نوع علف هرز و درخت‌باش نه بر اساس شنیده‌ها و یا تبلیغات. زیرا یک بطری سم در دست انسان بی‌اطلاع، از نارنجک جنگی خطرناک‌تر است و آثار دراز مدت سم بسیار مهمتر از آثار فوری آن است. استفاده بی‌رویه و بدون مشورت از منابع آگاه، می‌تواند به انواع بیماری‌های مهلک و نارسایی‌های هورمونی، عصبی و یا جهش‌زا منجر گردد.
فواید وجود علفهای هرز مرکبات در باغ
با وجود همه‌ی توضیحاتی که در مورد تبعات حضور علفهای هرز در باغات و مزارع کشاورزی بیان شد، باید بدانید که وجود علفهای هرز در باغات می‌تواند جنبه‌های مفید نیز داشته باشد. فوایدی مانند:
- جلوگیری از فرسایش خاک؛ زیرا هرگاه علفهای هرز به طور کامل از بین بروند، سطوح لخت باغ، مستعد فرسایش خواهند بود.
- حفظ دشمنان طبیعی آفات (که توسط همان علفهای هرز حذف می‌شوند)
- تسهیل در رفت و آمد در زمین در مواقع بارندگی
- تامین علوفه برای دام و شهد برای زنبور عسل
- ایجاد اعتدال در نوسانات حرارتی و حفظ رطوبت نسبی خاک زمین برای نیاز کمتر به آبیاری
