پسته یکی از اقلام مهم صادراتی کشور می‌باشد. کلمه لاتین pistasia از اسم آن در زبان فارسی (پسته) مشتق شده است. این گیاه از دیرباز در نقاط مختلف ایران کشت‌شده است و جنگل‌های وحشی پسته در ناحیه شمال شرق ایران به‌ویژه مرز افغانستان و ترکمنستان وجود دارد. در این مقاله قصد داریم به ارقام پسته در ایران از قدیم تا امروز بپردازیم. با ما همراه باشید تا رقم های پسته را بهتر بشناسید.
ارزش اقتصادی ارقام پسته
درخت پسته گیاهی است که از قرن‌ها پیش در کشورهای خاورمیانه مورد کشت و کار قرار می‌گرفته است. در نیم‌قرن گذشته به علت استقبال از میوه خوراکی آن، به‌عنوان یک گیاه تجاری موردتوجه قرار گرفته است. البته میوه آن علاوه بر ارزش اقتصادی، سرشار از مواد غذایی ضروری و مقوی است که مصرف آن در بهداشت، سلامت و توانمندی تأثیر بسزایی دارد.
پسته ایران در بین تمام تولید کنندگان پسته، از کیفیت و محبوبیت خاصی در کشورهای جهان برخوردار بوده و در همه کشورهای دنیا علاقه‌مندان خاص خود را دارد و یکی از محصولات عمده صادراتی ایران است که مشتریان زیادی در خارج از کشور دارد به همین جهت به عنوان یک محصول ارزآور و صادراتی محسوب می شود.
ارزش غذایی پسته
پسته یکی از گران‌ترین خشکبارهای شناخته شده در سراسر جهان بوده و به دلیل اهمیت آن از نظر ارزش غذایی و بهداشتی مصرف روزافزونی دارد.
مصرف آن به‌عنوان یک آجیل مطبوع در کشورهای مختلف جهان روز به روز در حال افزایش می‌باشد. پسته منبعی غنی از چربی، اسیدهای چرب، عناصری مثل کلسیم، منیزیم، پتاسیم و ویتامین‌هایی نظیر B1 (تیامین) و B6 (پیریدوکسین) می‌باشد.
دانه‌های پسته منبع غنی از پروتئین گیاهی با آرژنین بالا و چربی اشباع‌نشده‌ای مثل استرول‌های گیاهی هستند. مغز پسته به دلیل دارا بودن آهن، خون‌ساز است و معمولاً به افرادی که از کمک خونی و فقر آهن رنج می‌برند، مصرف آن توصیه می‌شود.
فیبر بالای آن علاوه بر اینکه حرکات غذا را در دستگاه گوارش زیاد می‌کند، در جلوگیری از بیماری سرطان نقش دارد.
ارقام پسته
اولین ارقام پسته حاصل پرورش و اهلی کردن پسته‌های خودرو بوده‌اند. تعداد این ارقام در ابتدا بسیار محدود بوده و به‌تدریج با انتخاب ژنوتیپ‌های مناسب (دارای صفات کمی و کیفی میوه از قبیل اندازه، خندانی، طعم، مقاومت به شرایط محیطی نامناسب و …) تعداد ارقام افزایش یافته است.
امروزه از ارقام بسیاری که در گذشته وجود داشته اند اثری نیست. به‌عنوان مثال می‌توان به ارقام پسته گرگانی تا قرن 3 و 4 هجری، پسته سمنانی تا قرن 8 هجری، پسته سبزواری تا قرن 6 هجری و … اشاره کرد.
پیشینه نام‌گذاری ارقام پسته
امروزه در بازار تجارت منطقه‌ای پسته و در بین باغداران و باغبانان نواحی مختلف پسته خیز ایران چندین رقم پسته شهرت دارد.
برخی از این ارقام حیطه‌ی شهرتشان فراتر از مناطق پسته خیز می‌باشد. به‌طوری‌که کمتر کسی است نام پسته بادامی، فندقی، احمد آقایی، اکبری، کله قوچی و ممتاز را نشنیده باشد.
در فرهنگ و مدنیت ایرانی نام‌گذاری ارقام مختلف یک محصول زراعی یا یک میوه دیگر پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد.
مبنای نام‌گذاری ارقام پسته کنونی چیست؟
در نام‌گذاری مختلف یک محصول یا میوه و ازجمله پسته در ایران قدیم بهره‌گیری از نام مواضع، اسامی اشخاص (باغبانان و باغداران و …) معمول بوده است. این روش نام‌گذاری تا به امروز استمرار داشته است.
نام‌گذاری ارقام پسته
نام‌گذاری ارقام پسته بر اساس منطقه‌ای که اولین بار در آنجا شناسایی‌شده‌اند، شکل پسته، رنگ پسته، نام شخصی که آن را برای اولین بار معرفی کرده، اشیا، میوه‌ها و اعضای بدن انسان و حیوان انجام شده است که در اینجا به‌اختصار به چند مورد اشاره می‌شود:
- برگرفته از نام منطقه: سفید پسته نوق و بادامی فیض‌آباد
- بر اساس رنگ: پسته قرمز و پسته برگ سیاه
- بر اساس شباهت به اعضا و اندام‌های بدن انسان و جانوران: پسته کله قوچی، پسته کله بزی، پسته شستی (به لحاظ شباهتش به انگشت شست انسان نام‌گذاری شده و از ارقام نسبتاً جدید رفسنجان است)، پسته نیش کلاغی (بادامی نوک کلاغی)
- بر اساس اسامی میوه‌ها: پسته بادامی، پسته فندقی
- برگرفته از نام اشخاص: پسته ابراهیمی، پسته اکبری، پسته احمد آقایی
- نام‌گذاری بر اساس شباهت به اشیا: پسته خنجری
ارقام مهم تجاری پسته ایران
در ایران حدود 90 رقم شناخته شده است که تعدادی از آن‌ها به‌صورت گسترده و تجاری و برخی به‌صورت پراکنده و محدود کشت می‌شوند. ارقام مهم تجاری پسته در استان کرمان شامل اوحدی، کله قوچی، احمد آقایی، اکبری، ممتاز، سفید پسته نوق و پسته چروک می‌باشد که بیش از 95 درصد کل پسته‌کاری ایران را شامل می‌شود.
دیگر ارقام پسته مهم تجاری در سایر نقاط ایران عبارت‌اند از:
استان سمنان: خنجری دامغان، عباسعلی و شاهپسند
استان خراسان رضوی: بادامی سفید، پسته قرمز، پسته دانشمندی
استان قزوین: پسته کله بزی و پسته کال خندان
استان یزد: پسته حاج عبداللهی و پسته بادامی اردکان
البته ارقام محلی دیگری نیز در مناطق پسته‌کاری ایران وجود دارد که گسترش محدودی داشته و مساحت خیلی کمی را به خود اختصاص داده‌اند.
در مناطقی که در بیست سال اخیر کشت و کار پسته صورت گرفته است، از ارقام مهم تجاری استفاده شده است.
پسته اوحدی
رقم اوحدی از ارقام پسته است که بیشترین سطح زیر کشت این محصول در ایران را به خود اختصاص داده است. این رقم مهم‌ترین رقم کاشته شده در استان کرمان می‌باشد. رقم اوحدی دارای قدرت رشد متوسط و عادت رشد گسترده می‌باشد. در بیشتر از 90 درصد باغ‌های دارای ارقام مخلوط، ارقام اوحدی و کله قوچی حضور دارند؛ بنابراین تشخیص این دو رقم از یکدیگر بسیار مهم است. اولین بار شخصی به نام آقای اوحدی در سال 1320 تا 1330 در یکی از روستاهای شهرستان رفسنجان این رقم را شناسایی کرد.
این رقم در بین ارقام پسته رقمی زود گل است به طوری‌که در اوایل فروردین ماه گل می دهد و از لحاظ رسیدگی میوه رقمی زود‌رس می‌باشد و در اوایل شهریور ماه برداشت می‌شود.
بیشترین سطح زیر کشت پسته در شهرستان رفسنجان نیز به این رقم اختصاص دارد و رقمی سازگار در اکثر مناطق پسته‌کاری ایران می‌باشد.
رقم احمد آقایی
یکی دیگر از معروف ترین ارقام پسته، احمد آقایی است. گسترش این رقم در استان کرمان بیشتر در مناطق نوق رفسنجان و شهرستان سیرجان می‌باشد.
این رقم دارای محصول زیاد و سال آوری شدید می‌باشد. بالا بودن مقدار افلاتوکسین در پسته‌های لکه‌دار خاکستری و سیاه رقم احمد آقایی دلالت بر برداشت دیرهنگام محصول و یا ناکافی بودن مراقبت‌های پس از برداشت محصول دارد.
احتمال اینکه حساسیت این رقم نسبت به رشد قارچ‌ها بیشتر از بقیه ارقام باشد نیز وجود دارد؛ بنابراین برداشت به‌موقع و فراوری و خشک کردن به‌موقع و صحیح و جداسازی پسته‌های لکه‌دار از محصول سالم برای کاهش افلاتوکسین نهایی اهمیت بیشتری دارد.
رقم پسته احمدآقایی جزو ارقام زود‌گل به حساب می‌آید و از اوایل فروردین گلدهی آن آغاز می‌شود و میوه آن در اواسط شهریور ماه برداشت می‌شود. این رقم اولین بار توسط شخصی به نام احمد آقا فروتن در احمدیه نوق (یکی از توابع شهرستان رفسنجان) شناسایی شد.
این رقم دارای بیشترین سال آوری در بین ارقام دیگر پسته بوده که با مدیریت صحیح باغ، تا حدی می‌توان شدت سال آوری در این رقم را کنترل کرد.
پسته احمد آقایی با پسته رقم اکبری (پسته لوکس) از لحاظ شکل ظاهری و طعم مغز نزدیک به یکدیگر هستند.
رقم اکبری
رقم اکبری یکی از ارقام مهم تجاری پسته‌ایران می‌باشد که از نظر اقتصادی دارای بالاترین ارزش می‌باشد. رقم اکبری دارای پتانسیل تولید محصول زیاد و سال آوری شدید است. این رقم نسبت به حمله آفات مخصوصاً پسیل پسته حساسیت زیادی داشته و باعث برگ‌ریزی آن می‌گردد.
پسته اکبری رقمی دیر گل می‌باشد و از لحاظ زمان برداشت رقمی دیررس است به طوری‌که در اواخر شهریور ماه و اوایل مهر ماه میوه این رقم قابل برداشت می باشد. پسته اکبری رقمی حساس نسبت به گرمازدگی و تنش‌های گرمایی می‌باشد و در بین ارقام دیگر پسته، خسارت بیشتری را نسبت به گرمازدگی متحمل می‌شود.
پسته اکبری یکی از زیباترین پسته‌ها با ظاهری بادامی شکل می باشد و کشیده بودن و راحت پوست کندن آن و همچنین طعم فوق العاده و بسیار خوشمزه مغز آن از جمله دلایلی است که این رقم دارای محبوبیت زیادی در بین خریداران پسته دارد و در بین آجیل های لوکس و مجلسی قرار گرفته و مختص مهمانی‌های مجلل می‌باشد.
پسته کله قوچی
رقم کله قوچی دارای میزان محصول زیاد و سال آوری متوسط می‌باشد. در بین ارقام تجاری ایران رقم کله قوچی دارای نیاز سرمایی پایین در حدود 600 ساعت است که در مقایسه با رقم اوحدی (800 ساعت) از نیاز سرمایی پایین‌تری برخوردار است.
پسته کله قوچی یکی از معروف ترین رقم‌های پسته در ایران می‌باشد. باردهی خوب و مغز درشت آن باعث گسترش و محبوبیت این رقم پسته شده است.
این رقم جزو ارقام پسته زود گل بوده و گلدهی آن از دهه اول فروردین آغاز می‌شود و برای همین موضوع، بیشتر در معرض خطر سرماهای بهاره است. میوه در رقم پسته کله قوچی در اواسط شهریور ماه برداشت می شود و در بین ارقام دیررس پسته قرار می‌گیرد.
کله قوچی علی‌رغم خصوصیات تجاری مطلوب، به دلیل زود گلدهی، حساس‌ترین رقم به سرمای بهاری است. درختان دارای شاخه‌های قوی و ضخیم‌تری نسبت به اوحدی می‌باشند.
این رقم نسبت به کمبود آب و مواد غذایی حساسیت بیشتری دارد و در چنین شرایطی دچار آفتاب‌سوختگی و خشکیدگی سرشاخه می‌گردد. رقم کله قوچی آلودگی بیشتری نسبت به حشرات کامل پسیل در مقایسه با رقم اوحدی دارد.
همچنین بیشترین میزان پسته‌های غیرطبیعی (پسته‌های بدشکل) در سال پر محصول در رقم کله قوچی دیده‌شده است. بیشترین درصد زود خندانی و کمترین درصد شکاف خوردگی نامنظم نیز در بین ارقام تجاری پسته مربوط به رقم کله قوچی است.
مقایسه ارقام پسته‌ایران و جهان
همان‌طور که می‌دانید تنها پسته‌ایران است که از نظر شکل و رنگ و اندازه و ابعاد و همچنین مشخصات مغز آن ارقام بسیار متنوعی دارد. محصول پسته سایر کشورها عموماً یکنواخت هستند و تنوع چندانی ندارند. اکثر این کشورها یک رقم پسته بیشتر ندارند و حتی ارقام پسته محصول برخی کشورها مشابه است و از نظر مشخصات تفاوت چندانی ندارند.
یکی از نکات جالب در رنگ‌آمیزی طبیعی ارقام پسته‌ایران دایره قرمزرنگ روی پوسته نازک مغز آن است. این دایره از تداخل چند رنگ به وجود آمده که از نظر ظاهری شباهت به دوایر زیبای روی پر طاووس دارد.
این دایره در برخی ارقام رنگین‌کمان را در ذهن تداعی می‌کند. جای این دایره به روی پوسته نازک مغز در تمامی ارقام پسته‌ایران ثابت و یکنواخت و در قسمت زیرین مغز که برجسته‌تر است قرار دارد.
این دوایر بر روی مغز پسته محصول کالیفرنیا اولاً این زیبایی را ندارد و دوماً جای این دوایر بر روی مغزهای مختلف عموماً یکسان و یکنواخت نیست و کمتر می توان این دوایر را مشاهده کرد و شاید به همین علت است که در آمریکا پسته را رنگ‌آمیزی می‌کنند تا عیوب ظاهری پسته را بپوشانند.
دلیل اصلی تفاوت پسته‌ایرانی و پسته خارجی، ظاهر، طعم و مزه خاص پسته‌های ایرانی است که آن را از سایر پسته‌های مرغوب جهان جدا می‌کند. پسته‌ایرانی به دلیل شرایط ویژه‌ی آب و هوایی و نوع خاک ازلحاظ مزه و طعم بسیار عالی و بی‌نظیر هستند و از قدیم تا به امروز هنوز هیچ پسته‌ای به چنین جایگاهی نرسیده است.
سخن پایانی
ارقام پسته از محصولات کشاورزی هستند که با نام ایران در آمیخته و تولید آن ها در کشور ما سابقه تاریخی و طولانی دارد. در ایران حدود 90 رقم شناخته شده است که تعدادی از آن‌ها به‌صورت گسترده و تجاری و برخی به‌صورت پراکنده و محدود کشت می‌شوند.
پسته یکی از گران‌ترین خشکبارهای شناخته شده در سراسر جهان بوده و دارای ارزش اقتصادی بالا می‌باشد.
به طور کلی نام گذاری ارقام پسته بر اساس نام منطقه، نام شخصی که آن را شناسایی کرده است، بر اساس شباهت آن به اعضاء بدن انسان و حیوان و … بوده است.
ارقام مهم تجاری پسته در کرمان شامل اوحدی، کله قوچی، احمد آقایی، اکبری، ممتاز، سفید پسته نوق و پسته رقم چروک می‌باشد که بیش از 95 درصد کل پسته‌کاری ایران را شامل می‌شود.
شبروان در صبح صادق کعبه جان دیده اند صبح را چون محرمان کعبه عریان دیده اند
در شکر ریزند زاشک خوش که گردون را به صبح همچو پسته سبز و خون آلود و خندان دیده اند
(خاقانی شروانی)
09131923700
حالا این همه توضیح دادید اما از نظر تفاوت کیفت طعم و مواد موجود توضیح ندادید؟ چرا به چه دلیل قیمت ها اینقدر باهم متفاوت هست؟ آیا صرفاً بر اساس نام و نوع مطرح شده قیمت بازار بالاست؟ یا چی؟ ?
سلام
مهم ترین عامل سخت بودن و شرایط دشوار محیطی برای تولید پسته است که باعث بالا بودن قیمت پسته می باشد.
یکسری عوامل در قیمت گذاری ارقام مختلف پسته موثر است مثلا: ریز یا درشتی پسته که همان اونس پسته است، ظاهر پسته، نوع پسته، خندان بودن پسته و … که همگی بر قیمت پسته تاثیر می گذارند.