منظور از کودهای آلی، کودهای تولید شده از بقایای گیاهی، جانوری و فضولات ایجاد شده توسط حیوانات مختلف از جمله گاو، گوسفند، اسب و مرغ است. متاسفانه بسیاری از کشاورزان از کودهای آلی و حیوانی به صورت غیرفرآوری شده استفاده می کنند که کار صحیح و مناسبی نیست. به دلیل مشکلاتی که کودهای حیوانی تازه دارند، توصیه می شود کودهای حیوانی فرآوری شده و سپس مورد استفاده گیاهان قرار گیرند. در این مطلب به فواید و نحوه فرآوری کودهای حیوانی پرداخته می شود.

انواع کودهای آلی

کودهای آلی به طور کلی به سه دسته حیوانی، ماهی و سبز تقسیم می شوند.

کودهای حیوانی: این نوع کود شامل کود گاوی، گوسفندی، اسبی و مرغی می باشند. کودهای دامی علاوه بر فضولات حیوانی، دربرگیرنده کلیه موادی که برای تهیه بستر دام مورد استفاده قرار می گیرد، هستند.

کودهای ماهی: این نوع کود شامل بقایای ماهی اعم از استخوان و امحا و احشا می باشد. کود ماهی به صورت ماهی کامل، پودر، دانه ای و مایع در بازار عرضه می شود.

کودهای سبز: این نوع کود شامل بقایای گیاهی است که در زمین کشت شده اند. بقایای گیاهی در زمان سبز بودن و قبل از خشک شدن، پس از اینکه زمین به طور کامل شخم زده شد، به خاک اضافه می شوند. یک نمونه از کود سبز، کاشت گیاه منداب در باغات پسته در فصل پاییز می باشد. هر ساله در باغات پسته مقدار زیادی پوست سبز و برگ تولید می شود. این مواد از نظر تولید کود ارزش غذایی زیادی دارند. توصیه می شود پوسته سبز و برگ پسته همراه با سایر کودهای حیوانی مخلوط و پوسانده شوند و سپس به خاک اضافه گردند. علاوه بر این ضایعات و بقایا، مقداری پسته پوک نیز وجود دارد که هیچ ارزش غذایی ندارند. بهتر است این پسته ها به صورت سالم زیر خاک برده شده و مخلوط شوند و به عنوان اصلاح کننده خاک استفاده شوند.

به طور کلی کودهای حیوانی از نظر عناصر غذایی غنی نیستند و جنبه تغذیه ای ندارند و تنها قادر به تامین بخشی از نیاز غذایی گیاه می باشند. جدول زیر درصد عناصر غذایی پرمصرف را در انواع متداول کود حیوانی نشان می دهد.

نوع کود حیوانی	مقدار ازت (درصد وزن خشک)	مقدار فسفر (درصد وزن خشک)	مقدار پتاسیم (درصد وزن خشک)
کود گاوی	۲ _ ۸	۰.۱ _ ۲	۱ _ ۳
کود گوسفندی	۳ _ ۵	۰ _ ۴.۸	۰ _ ۲.۳
کود مرغی	۵ _ ۸	۱ _ ۲	۱ _ ۲
کود ماهی	۶ _ ۸	۱.۲ _ ۵.۵	۰ _ ۵.۷۵

مشکلات استفاده از کودهای آلی و حیوانی به صورت تازه (غیرفرآوری شده)

۱.رشد علف های هرز در باغ

کودهای حیوانی تازه دارای تعداد زیادی بذر علف هرز می باشند که با افزودن آن ها به باغ مقدار زیادی بذر علف هرز زنده وارد خاک می شوند. افزودن کود فرآوری نشده به برخی از باغات پسته که خاک غیرشور دارند، موجب رشد بیش از حد علف های هرز شده که یک مشکل بزرگ برای کشاورزان است.

۲.کمبود ازت در درختان پسته

باکتری هایی که وظیفه تجزیه کودهای حیوانی تازه را به عهده دارند، نیازمند کربن برای انرژی و ازت برای تغذیه هستند. در کود حیوانی میزان کربن نسبت به ازت خیلی بیشتر است. این نسبت به این معنی است که منبع انرژی زیاد، اما منبع تغذیه و فعل و انفعالات انتقال انرژی کم می باشد. به همین منظور باید کمبود مقدار ازت از منبعی جدا از خود کود تامین شود.

با استفاده از کود حیوانی غیرفرآوری شده و تازه، محیط اطراف ریشه به عنوان منبع تامین ازت مورد استفاده باکتری ها قرار می گیرد. بنابراین ازتی که در اول فصل برای رشد مورد نیاز درخت است، توسط باکتری ها مصرف و از دسترس ریشه خارج می شوند. در نتیجه گیاه در اوایل فصل رشد دچار کمبود ازت می شود.

۳.احتمال وجود مقدار زیاد عناصر سنگین

یکی دیگر از مضرات استفاده از کودهای حیوانی تازه، وجود مقادیر زیاد عناصر سنگین از جمله سرب، کادمیوم، مس و روی در این کودها می باشد. وجود این عناصر سنگین در کودهای حیوانی تازه به واسطه یکسری پیوندهای نسبتا محکم، امکان استفاده ریشه درخت از این عناصر کاهش می یابد. علاوه بر فلزات سنگین، بقایای آفت کش نیز در کودها وجود دارد.

۴.وجود میکروارگانیسم های بیماری زا در کودهای حیوانی

احتمال وجود انواع میکروارگانیسم های بیماری زا از جمله E.Coli و Salmonella در فضولات حیوانات و در نتیجه کودهای حیوانی می باشد. حضور این باکتری ها در کودهای حیوانی تازه و غیرفرآوری شده، خطر بیمار شدن باغداران، کشاورزان و کسانی که با این قبیل کودها سروکار دارند، وجود دارد.

۵.توزیع کم و غیریکنواخت کودهای آلی غیرفرآوری شده

امکان توزیع یکنواخت و راحت کودهای حیوانی تازه در باغ کمتر از کودهای فرآوری شده است و هزینه بیشتری می برد. بنابراین یکی دیگر از معایب و مشکلات کودهای آلی تازه و پوسیده نشده، توزیع کم و غیریکنواخت آن ها می باشد.

۶.جذب آنتی بیوتیک ها توسط ریشه گیاهان

دامداران در واحدهای مرغداری و دامداری جهت کنترل بیماری ها از آنتی بیوتیک ها استفاده می کنند. درصورتی که کودهای حیوانی به صورت تازه به باغ داده شوند، احتمال جذب آن ها توسط ریشه گیاهان و درختان و سپس وارد شدن آن ها به بدن انسان وجود دارد. مطالعات نشان می دهد مواد آنتی بیوتیکی خاصیت باکتری کشی خود را حفظ کرده و احتمال پیدایش یکسری باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک های مصرفی در خاک (در صورت استفاده از کودهای حیوانی تازه) وجود دارد.

۷.تجزیه کودهای آلی وحیوانی و تولید گرما

فرآیند تجزیه کودهای حیوانی تازه و غیرپوسیده در خاک گرمای زیادی تولید می کند که ریشه درخت برای مدتی قادر به وارد شدن به قسمتی که کود حیوانی وجود دارد، نیست. بنابراین کودهای آلی پوسیده و فرآوری شده این مشکل را ندارند. توصیه می شود که لایه کود حیوانی با خاک مخلوط شود. درصورتی که مقدار خاک مخلوط شده با کود حیوانی زیاد باشد، خطر تثبیت کودهای فسفره و پتاسه به وجود می آید.

فواید استفاده از کودهای آلی و حیوانی رسیده و فرآوری شده

سالانه مقدار زیادی فضولات حیوانی و بقایای گیاهی تولید می شود. در صورتی که به صورت صحیح استفاده نشوند، زباله محسوب می شوند و مضرات زیادی بر سلامتی و بهداشت جامعه دارند. در صورت استفاده صحیح و مناسب می توانند منبع ارزشمندی برای بالا بردن قدرت حاصلخیزی خاک برای تولید محصولات زراعی و باغی باشند. در ادامه مهم ترین فواید فرآوری کودهای حیوانی مورد برسی قرار می گیرد.

۱.افزایش قدرت زهکشی خاک و کمک به توسعه ریشه

یکی از مهم ترین و عمده ترین مشکلات خاک های سنگین بافت و رسی ضعیف بودن زهکش و نفوذپذیری خاک ها است. کودهای آلی به تشکیل خاکدانه ها کمک کرده و موجب استحکام ساختمان خاک می شوند. مستحکم شدن ساختمان خاک باعث افزایش قدرت زهکشی و نفوذپذیری این نوع خاک ها می شود.

۲.افزایش ظرفیت نگهداری رطوبت خاک

عمده ترین مشکلات خاک سبک بافت و شنی پایین بودن ظرفیت نگهداری آب در این نوع خاک ها است. خاک های شنی بلافاصله بعد از آبیاری، آب خود را از دست داده و خشک می شوند. بنابراین برای برداشت محصول باید دور آبیاری کوتاه شود که با وجود محدودیت منابع آب در کشور ما این عمل امکان پذیر نمی باشد.

هوموس که در اثر تجزیه مواد آلی به وجود می آید قادر به جذب و نگهداری مقدار زیادی رطوبت است که به تدریج در اختیار گیاه قرار می گیرد. محصول نهایی که وارد خاک می شود تجزیه تمام مواد آلی اعم از حیوانی و گیاهی است که فرآورده کودهای حیوانی و گیاهی محسوب می شود.

۳.بهبود وضعیت تهویه و توسعه ریشه در خاک

در خاک های رسی تهویه به خوبی انجام نمی شود. بنابراین احتمال رشد قارچ ها و همچنین خفگی ریشه بسیار بالا است. مواد الی دانه بندی خاک را بهبود بخشیده و باعث افزایش درصد خلل و فرج درشت در خاک می شوند. با افزایش تخلخل، خاک پوک تر شده و تهویه نیز افزایش می یابد که منجر به سهولت بیشتر توسعه ریشه می گردد.

۴.جلوگیری از شسته شدن و تلفات کودهای شیمیایی

در خاک های با بافت سبک و متوسط شرایط شستشوی برخی عناصر غذایی وجود دارد. مواد آلی و هوموس به دلیل بار منفی بالایی که دارند قادر به جذب تبادلی عناصر غذایی کاتیونی هستند. بنابراین جذب این عناصر به نحوی است که به راحتی قابل تبادل بوده و توسط ریشه گیاه جذب می شوند.

۵.افزایش مقاومت گیاه نسبت به آفات و بیماری ها

استفاده از کودهای حیوانی فرآوری شده با بهبود شرایط فیزیکی خاک، امکان تکثیر و استقرار بسیاری از بیماری های قارچی را کاهش می دهد. فرآوری کودهای حیوانی تهویه خاک را بهبود و نفوذپذیری را افزایش می دهد. با بالا رفتن نفوذپذیری و تهویه خاک، امکان تجمع رطوبت زیاد که رشد قارچ ها را تشدید می کند، وجود ندارد.

۶.کاهش فرسایش خاک و افزایش استحکام ساختمان خاک

مواد آلی افزوده شده به خاک باعث بهم چسبیدن ذرات و استحکام ساختمان خاک می شود. استحکام و افزایش دانه بندی خاک به منزله افزایش نفوذپذیری و کاهش رواناب و فرسایش آبی و بادی می شود.

فرآوری کودهای حیوانی در ۵ مرحله قبل از استفاده در باغات پسته

بهترین کود برای درختان پسته کودهای آلی (حیوانی) می باشند. درمورد تهیه و فرآوری کودهای حیوانی دو کار را می توان انجام داد. اولین کار تهیه کودهای آماده و فرآوری شده از بازار است که به دلیل تنوع زیاد باید دقت زیادی روی آن ها داشت. زیرا در بعضی موارد ترکیب واقعی کود با آنچه روی کیسه کود نوشته شده است، متفاوت می باشد. دومین کار فرآوری کودهای حیوانی در مزرعه و قبل از مصرف است. جهت فرآوری کودهای حیوانی و گیاهی در مزرعه و توسط باغدار روش های متفاوتی وجود دارد. بهترین و ساده ترین آن ها، روش بنگلور (Banglore Method) است.

۱.تامین ازت به صورت مصنوعی و دستی

اولین کار برای پوساندن کود حیوانی در باغ توسط کشاورزان، تامین کمبود ازت مورد نیاز برای فعالیت باکتری ها به طور مصنوعی و دستی است. با توجه به میانگین نسبت کربن به ازت خیلی بالا در اکثر کودهای حیوانی مورد استفاده در باغ های پسته، ۲۵ تا ۳۰ کیلوگرم کود اوره و یا نیترات آمونیوم و ۴۰ تا ۴۵ کیلوگرم سولفات آمونیوم به هر تن کود حیوانی اضافه شده و کاملاً مخلوط گردد.

طی فرآیند تجزیه کودهای آلی ازت از شکل آلی به شکل معدنی درمی آید. در صورت عدم پخش خاک روی توده کود، ازت به شکل گازی درآمده و در هوا متصاعد می شود.

۲.مرطوب کردن کودهای حیوانی

کودهای حیوانی خشک می باشند و باید مرطوب شوند. زیرا باکتری ها و سایر میکروب های مسئول تجزیه کود به رطوبت کافی نیاز دارند. وجود رطوبت به اندازه کافی از بالا رفتن زیاد دمای توده کود جلوگیری کرده و مانع سوختن کود می شود. در صورتی که دمای توده کود بالا رود و کود بسوزد، مواد آلی سوخته و از بین می رود و تنها خاکستر کود که محتوی مواد معدنی است، باقی می ماند.

در صورت امکان در مرحله اول یا دوم عنصر گوگرد به همراه باکتری تیوباسیلوس به مواد اضافه شود تا عمل فرآوری کودهای حیوانی بهتر انجام گردد.

۳.افزودن کود فسفره و پتاسه به توده کود

کارشناسان کشاورزی توصیه می کنند مقداری کود پتاسه و فسفره به کود حیوانی اضافه شود. مقادیر این کودها همان مقداری است که بر اساس نتایج تجزیه خاک و برگ توصیه می شود. در صورتی که این عمل به خوبی انجام شود، فرآوری کودهای حیوانی با نتیجه مطلوبی روبرو خواهد شد.

۴.انباشت کودهای حیوانی در چاله

پس از این که سه مرحله قبل روی توده کودی انجام شد، باید مواد به صورت لایه لایه در چاله و یا سیلوی مناسب ریخته شوند. سپس روی توده کود لایه نازکی از خاک پوشیده می شود. در این مرحله توده باید به مدت حدود ۲ هفته به حال خود رها شود.

هنگام پر کردن چاله ها برای فرآوری کودهای حیوانی، می توان از کلیه بقایای گیاهی، کاه و کلش و برگ های خزان شده استفاده کرد.

۵.آماده شدن کودهای حیوانی فرآوری شده برای باغ

بعد از حدود دو هفته روی چاله یا سیلو برداشته و مواد کاملاً مخلوط می شوند. در صورت نیاز کمی آب به آن ها اضافه می گردد. بعد از ۲ روز که توده کود هوا خورد، مجدد با یک لایه نازک خاک پوشیده می شوند. پس از ۲ هفته توده کود رسیده و بدون هیچ خطر و ضرری، قابل استفاده در باغات است.

زمان و نحوه استفاده از کودهای حیوانی فرآوری شده در باغات پسته

بهترین زمان برای استفاده از کودهای دامی در باغات پسته، فصل زمستان و زمان خواب درختان می باشد. توصیه می شود که کود حیوانی داخل چالکود ریخته و مصرف شود. بهتر است عمق کانال کود حدوداً ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر بوده و در یک طرف ردیف و در زیر سایه درخت حفر شود.

دقت داشته باشید که کوددهی و با لودر کردن باغ نباید در دو طرف درخت و به طور همزمان انجام شود، زیرا باعث آسیب دیدن ریشه های درخت خواهد شد.

کود حیوانی باید به صورت یک لایه ۱۰ تا ۱۵ سانتی متری در کف کانال ریخته شده و با کمی خاک مخلوط می گردد. مخلوط خاک با کود به دلیل جلوگیری از تولید دمای بالا و کمک به وارد شدن ریشه به کانال صورت می گیرد. سعی شود تمام کانال از خاک پر نگردد و چند سانتی متر بالای کانال خالی گذاشته شود تا بلافاصله پس از پر شدن آبیاری شود.

استفاده از کودهای حیوانی در خاک سنگین بافت

کودهای حیوانی در خاک رسی و سنگین بافت به دو صورت به خاک اضافه می شوند. روش اول این که کود را بر سطح خاک پاشیده و شخم عمیق زده تا به زیر خاک برده شوند. این روش برای سبک و پوک کردن خاک و همچنین به دلیل حجم زیادی که مورد نیاز است توجیه اقتصادی ندارد.

در خاک های رسی بهتر است اصلاح بافت خاک در محدوده کانال کود اما تا عمق ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی متر صورت گیرد. با استفاده از بیل مکانیکی کانالی با عمق مورد نظر حفر و کودهای حیوانی همراه با خاک مخلوط می شوند.

استفاده از کودهای حیوانی در خاک سبک بافت

خصوصیات نامطلوب در خاک های شنی و سبک بافت را می توان با استفاده از کودهای حیوانی برطرف کرد.اصلاح کل خاک در اطراف درخت توجیه اقتصادی نداشته و امکان پذیر نیز نمی باشد. بهتر است بخش کوچکی از خاک اصلاح شود که همین حجم برای رشد درخت کافی می باشد. زیرا تراکم و توسعه ریشه نیز در همین محدوده انجام می شود.