معرفی گیاه دارویی چوبک
در این نوشته سعی در توضیح تکمیلی در خصوص معرفی چوبک، انواع چوبک و خواص و کاربرد دارویی آنها را داریم.
تعدادی از گیاهان هستند که سابقاً ریشۀ آنها به علت داشتن مادۀ ساپونین برای شستن و تمیز کردن لباس مانند صابون استفاده می کرده اند. این گیاه از خانوادۀ Caryophyllaceae می باشند.
تعدادی از آنها که به صورت درختچه و دارای ریشۀ ضخیمی هستند و بیشتر در ایران می رویند از جنس Acanthophyllum هستند. تعدادی دیگر که یکساله و چند ساله ولی علفی می باشند از جنس Saponaria هستند که بیشتر در اروپا می رویند و تک و توک از دستۀ دوم در ایران نیز دیده می شود.
به طور کلی اینگونه گیاهان به فارسی در مناطق مختلف ایران با نامهای «چوبک»، «چوبک اشنان» و «چوبه» و «آذر بو» نامیده می شوند. در همدان به اصطلاح محلی «اِسپِروَن» و در آذربایجان و در کردستان «چوغان» و در سایر مناطق «فلار» و «گلیم شوی» نامیده می شوند.
در کتب طب سنتی با نامهای عربی آن «غاسول»، «عَرطَنیثا»، «صابونیه»، «عَرطَنیسه» (بیخ گیاه) و «سطرونیون» نامبره می شود. به فرانسوی به طور کلی Saponaire و به انگلیسی Soapwort نامند.
در ادامه به معرفی چوبک، انواع چوبک و خواص و کاربرد دارویی چوبک می پردازیم.
معرفی 7 گونه مهم چوبک در ایران
نام علمی چند گونه از درختچه های این خانواده که در ایران در مناطق مختلف می رویند و سابقاً در دهات ریشۀ آنها را خشک و آسیاب کرده و به جای صابون مصرف می کردند. این گونه های مهم عبارتند از:
1. گونه Acanthophyllum squarrosum Boiss: درختچۀ کوچکی است کبود رنگ، کرکدار خزی، در دامنه های جنوبی البرز تا جلفا و تبریز، در اراک،همدان، اصفهان، یزد، خراسان و بلوچستان انتشار دارد. گلهای آن سفید یا صورتی و دارای ریشه های ضخیم است.
2. گونه Acanthophyllum microcephalum Boiss: این درختچه در دامنه های جنوبی البرز در شاهرود دیده می شود. برگهای آن نخلی شکل، گلهای کوچک با کاسه مخروطی و جام سفید.
3. گونه Acanthophyllum gracilis Bge: درختچۀ کوچکی است. در مناطق شاهرود و خراسان دیده می شود.
4. گونه Acanthophyllum glandulosum Bge: درختچۀ کوچکی است که کمی کرکدار و چسبناک. در منطقۀ شاهرود و در دامنه های شرقی البرزدیده می شود. برگهای آن ریز، روی برگها شیاردار و پشت آن برجسته و گلهای آن سفید است.
5. گونه Acanthophyllum fontanesil Boiss: درختچه ای است با کرکهای ریز، برگهای کشیده، در ارتفاعات جبال دنا میروید.
6. گونه crassifolium Boiss Acanthophyllum: درختچۀ کوچکی است . در دامنه هاینیم خشک جنوبی البرز، درۀ جاجرود، بومهن، اراک، همدان، فارس و کهکیلویه می روید.
7. گونه Acanthophyllum bracteatum Boiss: درختچۀ کوچکی است. پوست آن به رنگ کبود، صاف یا کمی کرک دار. برگهایش کشیده نوک تیز. گلهایش در مجموعه ای در روی یک پایک بلند قرار دارد. این درختچه در اصفهان، یزد، شیراز، دربند کرج و اطراف تهران دیده می شود.
معرفی گونه صابونی (Saponaria) چوبک
از جنس Sponaria گونه ای در ایران می روید که این گونه گیاهی است که در کتب طب سنتی با نام «فول العرب» ذکر می شود. به فرانسوی Vaccaire و des vaches Sponaire و به انگلیسی Cow-herbe و Cowsoapwort گویند.
از خانوادۀ Caryophyllaceae و نام علمی آن Sponaria vaccaria L و مترادف آن vaccaria pyramidata Medic می باشد. به هندی این گیاه را «صابونی» گویند.
مشخصات غاسول ایرانی (گونه مهمی از چوبک)
گیاه فول العرب یا غاسول ایرانی گیاهی است علفی یکساله و کوچک.
برگ: برگ های آن متقابل، بدون کرک، دراز، نوک تیز و مثلثی شکل که قاعده آن ساقه را در آغوش گرفته است.
گل: گل های آن قرمز رنگ و اغلب در مزارع به عنوان علف هرز می روید. در ایران و هندوستان علف هرز مزارع است.
ریشه: ریشۀ این گیاه کوچک است و مانند ریشه های درختچه های چوبک ضخیم و بزرگ نیست.
محل رویش: این گیاه در ایران در مناطق شمالی در گیلان، در قزوین، اصفهان، اراک، کرمانشاه، خرم آباد، آذربایجان، بوشهر، زابل، خراسان، شاهرود، خلاصه که معمولاً در تمام مناطقی که درختچه Acanthophyllum squarrosum می روید انتشار دارد.
ترکیبات شیمیایی غاسول ایرانی
از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه و دانه این گیاه مادۀ ساپونین مشخص شده است[موزیگ و شرام]. به علاوه در دانه های گیاه یک هیدرات کربن به نام لاکتوزین[1] مشخص شده است [لیو].
خواص و کاربرد غاسول در کشورهای مختلف
- در هند از شیرۀ گیاه غاسول ایرانی به عنوان تب بر و مقوی در دوران تب های مداوم و ضعیف تجویز می شود.
- از گیاه برای معالجۀ ناراحتی های پوست توأم با خارش استفاده می کنند.
- در چین از میوه ها و یا دانه های گیاه به عنوان التیام دهندۀ زخم، ضد عفونی کننده، بندآورندۀ خونروی و ضد درد در موارد بریدگی های اعضا استفاده می شود[چیو].
- برای بیرون آوردن خار و نیه [موزیگ و شرام] و در استعمال داخلی برای افزایش ترشح شیر می خورند.
- سرشاخه های سبز، گلها، ریشه و برگهای گیاه همان خاصیت دانه را دارند.
ترکیبات شیمیایی در ریشه چوبک
از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشۀ گیاهان چوبک ایران جنس Acanthophyllum مادۀ ساپونین و غیره یافت می شود.
خواص و کاربرد دارویی چوبک
بعد از معرفی چوبک و انواع چوبک به خواص و کاربرد دارویی چوبک می پردازیم.
طبیعت چوبک: ریشۀ چوبک ها از نظر طبیعت گرم و خشک است.
خواص و کاربرد های دارویی چوبک عبارتند از:
- عطسه آور می باشد.
- سکسکه را تسکین می دهد.
- مدّر و قاعده آور است.
- برای خرد کردن سنگ مثانه مفید است.
- ریختن قطرۀ دم کردۀ آن در بینی بسیار عطسه آور است و برای باز کردن مجاری گرفته شده در موارد زکام بسیار نافع است.
- ضماد آن با سرکه برای تسکین درد سیاتیک و ورم طحال نافع است.
- اگر در محلول تنقیه داخل شود، تنقیۀ آن برای برای اشخاص مبتلا به سیاتبک داروی مسکن خوبی است.
- ضماد خاکستر ریشۀ آن با سرکه برای درد مفاصل و سیاتیک و درد سرین نافع است.
- پودر آن که روی زخمهای بد پاشیده شود برای التیام زخم نافع است.
مضرات مصرف زیاد چوبک
به قدری عطسه آور است که در برخی موارد بوئیدن یا قطرۀ بینی آن برای زنان باردار خطرناک است. زیرا ممکن است آنقدر عطسه کند که بچه را ساقط نماید.
مقدار مصرف خوراکی چوبک
مقدار خوراک آن تا 5 گرم است، توجه شود چون مادۀ ساپونین سمی است بیش از 3-2 گرم و حداکثر در مورد اشخاص قوی تا 5 گرم خوردن آن خطرناک است و خوردن 15 گرم آن بطور قطع کشنده است. بنابراین مصرف آن باید زیر نظر پزشک باشد.
تهیه دم کرده چوبک
برای تهیۀ دم کردۀ آن 5-2 گرم پودر ریشه را در 300-200 گرم آب جوش دم کرده پس از صاف کردن با قاشق کوچک بتدریج بیاشامند.
برای خرید انواع گیاهان دارویی به فروشگاه ما مراجعه کنید!!
مشاهده تمامی محصولات فروشگاه
[1] Lactosin
منبع: معارف گیاهی کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماری ها نوشته حسین میر حیدر.
