گرده افشانی درختان برای افزایش محصول

اگر تعداد زیادی از شکوفه‌های درختان‌تان می‌ریزند و تعداد کمی از آن‌ها به میوه تبدیل می‌شوند، مشکل از گرده افشانی درختان است.

هر فرد کشاورز و باغداری، دوست دارد که بیشترین محصول را داشته باشد و یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در افزایش میزان محصول، گرده‌ افشانی موفق درختان است.

گرده افشانی به صورت طبیعی (وزش باد، حشرات و …) و مصنوعی (توسط انسان) انجام می‌شود. در ادامه خواهیم گفت گه گرده افشانی چیست و چگونه انجام می‌شود. اگر می‌خواهید  میزان محصول باغ خود را افزایش دهید، با پسته رفسنجان همراه باشید.

گرده افشانی چیست؟

در گرده افشانی؛ دانه گرده از روی پرچم های گل نر جدا شده، و بر روی کلاله گل ماده قرار می گیرد و آن را بارور می‌کند. گرده افشانی به شیوه‌های مستقیم و غیرمستقیم انجام می‌شود.

گرده افشانی مستقیم

در این نوع گرده افشانی، دانه‌های گرده یک گل روی کلاله مادگی همان گل یا گل دیگر در همان گیاه منتقل می‌شود. در گرده افشانی مستقیم، محصولات جدید شبیه به محصولات همان گیاه هستند، تنوع ژنتیکی کمتری دارند و  این باعث می شود که گیاه شانس بقای کمتری داشته باشد. از طرفی در برابر شرایط نامناسب رشد، مقاومت کمتری دارند.

این گرده افشانی معمولاً، با حرکات طبیعی پرچم گل و یا حرکت گل توسط باد اتفاق می‌افتد؛ اما حشرات و انسان نیز می‌توانند در آن نقش داشته باشند.

گرده افشانی غیرمستقیم

در گرده افشانی غیرمستقیم، دانه‌های گرده از روی یک گل بر روی گلی در گیاه دیگر منتقل می‌شود. در گرده افشانی غیرمستقیم، محصول متنوعی تولید می‌شود؛ چون این محصول نتیجه ترکیب گرده‌های دو گیاه مجزا است و همچنین سازگاری بیشتری با محیط دارد.

به چه گیاهانی خود گرده‌افشان و یا دگر گرده‌افشان می‌گویند؟

بعدازاینکه با انواع گرده افشانی آشنا شدیم، لازم است در مورد گیاهان خود گرده‌افشان و دگر گرده‌افشان نیز توضیح بدهیم.

گیاهان خودگرده‌افشان

خودگرده‌افشان به معنای این است که گیاه به خودی خودگرده افشانی می‌کند. گیاهان خودگرده‌افشان، تمام قسمت‌های جنسی که برای تولید یک میوه نیاز هست را دارد؛ یعنی روی یک گیاه، هم گل‌ نر و هم گل ماده وجود دارد. بسیاری از محصولاتی مانند کدوسبز، خربزه، گوجه‌فرنگی و فلفل دارای گل‌های نر و ماده هستند.

گیاهان دگر گرده‌افشان

گیاهان دگر گرده‌افشان، برای بارور شدن به وجود یک گیاه مشابه خود و یا گیاهی از گونه دیگر نیاز دارد؛ یعنی باید گرده از گیاهی دیگر به آن‌ها منتقل شود. برای مثال؛ درخت سیب برای محصول دادن، به درخت سیب دیگری نیاز دارد.

عوامل مؤثر در گرده افشانی درختان

همان‌طور که در بالا اشاره شد، گرده افشانی توسط خود گیاه، باد، حشرات و … انجام می‌شود. در این بخش می‌خواهیم عوامل مؤثر بر گرده افشانی درختان و گل‌ها را بررسی کنیم و ببینیم چه عواملی می‌تواند باعث کاهش یا افزایش گرده افشانی شود.

گونه گیاه

این مورد در گیاهانی که برای گرده افشانی به حشرات وابسته هستند، بسیار مهم است. شکل، اندازه، رنگ و بوی هرگونه گیاه، بر روی جذب حشرات و از طرفی بر روی کارایی حشره در انتقال دانه گرده تأثیر دارد.

گل‌هایی که رنگ و بوی جذابی داشته باشد بیشتر می‌تواند حشرات را جذب کند. از طرفی، اگر ساختار گل به‌گونه‌ای باشد که حشره به‌راحتی به گرده دسترسی پیدا کند، این مورد هم باعث افزایش گرده افشانی درختان می‌شود. 

تنوع گرده‌افشان‌ها

وجود انواع گرده‌افشان‌ها مثل؛ زنبور، پروانه، پرنده، خفاش و… نقش به سزایی در گرده افشانی دارد. بنابراین اگر باغ شما در منطقه‌ای باشد که تعداد زیادی از این گرده‌افشان‌ها زندگی می‌کنند، شانس گرده افشانی و درنتیجه محصول دهی بیشتر می‌شود.

فعالیت‌های انسانی

انسان‌ها با شهرنشینی و استفاده از آفت‌کش‌ها، باعث نابودی زیستگاه حشرات و جانوران گرده‌افشان و درنتیجه کاهش جمعیت آن‌ها شده‌اند.

زمان گلدهی

گیاهانی که هم‌زمان با سایر گیاهان شکوفه می‌دهند، رقابت بین گرده‌افشان‌ها را تجربه می‌کنند. در این هنگام چون تنوع گل زیاد است، گرده‌افشان‌ها سراغ گل‌هایی که جذاب‌تر هستند و یا دسترسی به شهد در آن‌ها راحت‌تر است می‌روند.

گرده افشانی توسط گرده‌افشان‌های خاص

برخی از گیاهان به‌گونه‌ای هستند که فقط می‌توانند توسط گرده‌افشان‌های خاص گرده افشانی شوند؛ به همین دلیل نرخ گرده افشانی آن‌ها پایین می‌آید.

انواع گرده‌افشان‌ها

گرده افشانی درختان یا به‌صورت طبیعی با حرکات پرچم گل و یا توسط باد، حشرات، آب، جانوران و یا انسان انجام می‌شود. در ادامه خواهیم گفت که هرکدام از گرده‌افشان‌ها به چه شکل عمل می‌کنند.

گرده افشانی توسط باد

این نوع گرده افشانی که به آنموفیلی (Anemophil) نیز شناخته می‌شود، نوعی گرده افشانی است که بسیاری از گیاهان به‌خصوص آن‌هایی که دانه و میوه تولید می‌کنند، به آن نیاز دارند.

گیاهانی گه برای گرده افشانی به کمک باد نیاز دارند؛ اغلب مقدار زیادی گرده تولید کرده و آن را در هوا آزاد می‌کنند. این گیاهان معمولاً گل‌هایی بدون رنگ و عطر جذاب هستند؛ چون نیازی به جذب حشرات برای گرده افشانی ندارند و گل های نر و گل های ماده این گیاهان بر روی پایه هایی جداگانه هستند.

پرچم های گل نر توسط باد تکان داده می شود و دانه گرده توسط باد به مناطق مختلف انتقال داده می شود. سبک بودن این گرده‌ها و همچنین مقدار زیاد آن‌ها، شانس گرده افشانی موفق توسط باد را افزایش می‌دهد.

سرانجام، باد گرده‌ها را به گل‌های ماده می‌رساند. ساختار تولیدمثلی گل‌های ماده به‌گونه‌ای طراحی شده که دانه‌های گرده موجود در هوا را به‌خوبی جذب می‌کنند؛ به‌عنوان‌مثال، این گل‌ها کلاله‌های پردار یا کشیده‌ای دارند.

گیاهانی مانند؛ خانواده غلات (گندم، برنج، ذرت، جو و غلات دیگر)، خانواده مخروطیان (کاج و صنوبر)، بلوط، افرا، قاصدک و… به گرده افشانی توسط باد نیاز دارند.

گرده افشانی توسط آب

خیلی‌ها می‌پرسند که آیا آب در گرده افشانی گل‌ها نقش دارد؟ جواب این سؤال مثبت است؛ اما نیاز به توضیح دارد.

هیدروفیلی یا گرده افشانی توسط آب، نمونه کمیابی از گرده افشانی درختان است. در این نوع گرده افشانی، گرده برخی از گیاهان آبزی و نیمه آبزی از طریق آب به کلاله گیاه دیگر منتقل می‌شود.

انواع گرده افشانی توسط آب

دو نوع اصلی گرده افشانی توسط آب وجود دارد: اپی هیدروفیلی و هیپو هیدروفیلی.

اپی هیدروفیلی

این گرده افشانی در سطح آب صورت می‌گیرید. گیاهانی که از این روش استفاده می‌کنند گل‌هایی دارند که روی سطح آب شناور هستند یا به بالای آب می‌رسند. دانه‌های گرده روی سطح آب شناور می‌شوند و توسط جریان‌های آب به کلاله‌ها منتقل می‌شوند.

هیپو هیدروفیلی

گل‌هایی که در زیر آب قرار دارند، گرده‌های خود را در آب رها می‌کنند و سپس جریان آب، گرده‌ها را به گل‌های دیگر منتقل می‌کند؛ به این نوع گرده افشانی توسط آب، هیپو هیدروفیلی میگویند.

گرده افشانی توسط حشرات

اِنتوموفیلی یا گرده افشانی توسط حشرات، فرآیندی است که حشرات دانه‌های گرده را به گل‌های ماده منتقل می‌کنند.

حشراتی مانند؛ زنبورها، پروانه‌ها، سوسک‌ها و مگس‌ها معروف‌ترین حشرات گرده‌افشان هستند. این حشرات برای تغذیه از شهد یا گرده گل، به گل‌ها سر می‌زنند، گرده بر روی بدن پُر از موی آن‌ها می‌نشیند و با نشستن روی گل‌های دیگر، به‌طور ناخواسته گرده‌ها را منتقل می‌کنند.

رابطه بین گرده‌افشان‌ها و گیاهان یک رابطه بُرد-بُرد هست که هر دو طرف از این رابطه سود می‌برند.

چگونگی گرده افشانی زنبورعسل

گرده افشانی توسط زنبورعسل، یکی از مهم‌ترین و مفیدترین گرده افشانی‌هاست. ازآنجایی‌که غذای زنبورها، شهد و گرده گل هست، آن‌ها مرتب به گل‌ها سر می‌زنند و دانه‌های گرده را داخل سبدهای مخصوص خود قرار می‌دهند. آن‌ها از این گل به آن گل می‌روند و در همین حین، گرده‌هایی که داخل سبد آن‌هاست یا به بدن آن‌ها چسبیده، به گل‌های دیگر نیز منتقل می‌شود.

زنبورها به همین سادگی به گرده افشانی مستقیم و غیرمستقیم کمک می‌کنند. 

گرده افشانی توسط انسان

در گرده افشانی توسط انسان، گرده‌ها به‌صورت دستی از گل‌های نر به گل‌های ماده منتقل می‌شوند. این نوع گرده افشانی برای محیط‌هایی مثل گلخانه و محیط‌های کشاورزی که تعداد گرده‌افشان‌هایی مثل حشرات کم هست یا در دسترس نیستند، استفاده می‌شود.

در ادامه با انواع گرده افشانی توسط انسان آشنا می‌شویم.

گرده افشانی دستی

این روش رایج‌ترین روشی است که در آن فرد از یک قلم‌موی کوچک، سواب پنبه‌ای، گوش پاک‌کن و یا حتی انگشتان برای جمع‌کردن گرده از گل نر و انتقال به گل ماده استفاده می‌کند.

گرده افشانی دستی معمولاً برای گیاهانی استفاده می‌شود که گل‌های آن‌ها در دسترس هستند؛ مانند گوجه‌فرنگی، کدو و برخی از درختان میوه.

عصای گرده افشانی

یکسری ابزارهای تخصصی برای گرده افشانی گل‌هایی که قسمت‌های تولیدمثل آن‌ها به‌سختی در دسترس است یا گل‌های ریزی دارند، وجود دارد.

در برخی از موارد، به‌ویژه برای تولید تجاری گیاهان خاص، گرده را جمع‌آوری کرده و با استفاده از وسیله‌ای مشابه سرنگ، مستقیماً آن را به بخش تولیدمثل گل ماده منتقل می‌کنند. این روش‌ها تضمین می‌کند که گرده مستقیماً وارد قسمت تولیدمثل شده و شانس لقاح را افزایش می‌دهد.

دستگاه‌های ارتعاشی

برخی از گیاهان مانند؛ گوجه‌فرنگی و فلفل با تکان خوردن گل‌ها، گرده‌ها را بهتر آزاد می‌کنند.

برای تکان دادن آرام گل‌ها می‌توان از وسایل ارتعاشی کوچک مثل مسواک برقی استفاده کرد و گرده‌ها را روی کلاله گل ماده رها کرد.

گرده افشانی انفجاری

در گلخانه‌های بزرگ، از تکنیک «گرده افشانی انفجاری» استفاده می‌شود. در این روش با دستگاه، جریان هوای قدرتمندی به گیاهان دمیده می‌شود که گرده‌ها را از گلی به گل دیگر منتقل می‌کند.

گرده افشانی مصنوعی درخت گیلاس

از تکنیک گرده افشانی مصنوعی درخت گیلاس برای افزایش محصول، به‌ویژه در زمانی که گرده‌افشان‌هایی مثل حشرات به‌اندازه کافی وجود نداشته باشند و یا زمانی که آب‌وهوا نامساعد است استفاده می‌شود. گرده‌افشانی در کنار کارهای دیگر مثل؛ کوددهی، هرس کردن، آبیاری به‌موقع و… اثرگذار است. برای گرده افشانی مصنوعی گیلاس، باید مراحل زیر را انجام دهید.

زمان مناسبی مشخص کنید

درختان گیلاس معمولاً در اوایل بهار شکوفا می‌دهند. روزی را انتخاب کنید که هوا خشک و آرام باشد، زیرا رطوبت یا باد می‌تواند روند گرده افشانی را مختل کند.

گرده را جمع‌آوری کنید

یک گل نر روی درخت گیلاس با شکوفه‌های بالغ و باز پیدا کنید؛ گل‌های نر پرچم‌های بزرگ‌تری دارند. به‌آرامی چند گل نر بچینید یا از یک برس کوچک برای جمع‌آوری گرده از گل نر استفاده کنید.

گرده را به گل ماده منتقل کنید

در انتهای شکوفه‌های ماده درخت گیلاس، برجستگی سبزی وجود دارد باید گرده نر را آنجا بریزید. برای این کار، یا گل نر را بر روی گل‌های ماده تکان دهید یا اینکه قلم‌مویی که با آن گرده را جمع کردید، به کلاله گل ماده بمالید.

این روند را تکرار کنید

ازآنجایی‌که همه گل‌ها باهم باز نمی‌شوند، شاید لازم باشد که گرده افشانی مصنوعی را طی دوره گلدهی، چندین مرتبه تکرار کنید.

نکته

معمولاً درخت گیلاس تک‌پایه است یعنی گل‌های نر و ماده روی یک درخت قرار دارند و به‌طور طبیعی گرده افشانی می‌شود. گرده افشانی مصنوعی درخت گیلاس برای باغ‌های بزرگ کار سختی است و اگر شما در خانه فقط چند درخت گیلاس دارید، این را انجام دهید.

گرده افشانی پسته توسط انسان

درخت پسته دو پایه است؛ یعنی درخت نر و ماده از هم جدا هستند.

معمولاً گرده افشانی پسته به‌طور طبیعی انجام می‌شود؛ اما عواملی مانند تعداد کم گرده، شرایط آب‌وهوایی نامناسب و یا قرار نداشتن درخت در جای مناسب می‌تواند منجر به کاهش محصول شود. در این مواقع با گرده افشانی توسط انسان، می‌توان محصول را تضمین کرد.

روش‌های مختلفی برای گرده افشانی پسته توسط انسان وجود دارد که در ادامه آن‌ها می‌پردازیم.

گرده افشانی با دست

در این روش، انسان با استفاده از یک قلم‌مو یا سواب پنبه‌ای، گرده را از درخت نر به درخت ماده منتقل می‌کند. گرده افشانی با دست، به دلیل سختی کار و زمان بر بودن برای یک الی دو درخت مناسب است و نمی توان از این روش برای تمام درختان یک باغ و در حجم وسیع استفاده کرد.

جمع‌آوری و توزیع گرده

با استفاده از این روش، شاخه های حاوی گل های نر که هنوز گل های آن ها باز نشده است، از درختان نر جمع‌آوری می‌شود. شاخه ها را داخل یک بطری آب قابل شرب گذاشته و آن را روی شاخه های بالایی درختان ماده قرار داده و با کمک نخ محکم می گردد. با وزش باد دانه های گرده به سطح کلاله گل های ماده انتقال می یابند و یا اینکه با استفاده از یک دمنده، گرده را در هوا پخش و گرده افشانی باد را شبیه‌سازی کرد.

همچنین می توان با تکان دادن گل های نر بر روی گل های ماده، عمل گرده افشانی را انجام داد.

تکان دادن درخت

در این روش باید چند شاخه از درخت نر را در نزدیکی درخت ماده تکان داد تا گرده رهاشده، بر روی گل‌های ماده بریزند.

پیوند زدن

برخی از پرورش‌دهندگان ممکن است، شاخه‌های درخت نر را به درخت ماده پیوند بزنند؛ تا گل‌های نر و ماده در مجاورت یکدیگر قرار گیرند و احتمال گرده افشانی موفقیت‌آمیز افزایش یابد.

زمان گرده افشانی مصنوعی پسته

بهترین زمان برای گرده افشانی پسته، اولین روزهای گلدهی درخت نر و ماده در اوایل فروردین ماه است. معمولاً درخت نر چند روز زودتر از درختان ماده گل می‌دهد؛ به همین دلیل باغداران گرده‌های نر را ذخیره می‌کنند و در زمان گلدهی ماده، گرده‌ها را روی آن‌ها می‌ریزند.

درخت نر خوشه‌هایی از گل‌های فشرده دارد. گل‌های نر، هرکدام 5 پرچم بیضی شکل دارند که در ابتدا قرمز رنگ هستند و با نزیک شدن به مرحل گرده افشانی، زردرنگ می‌شود.

گل‌های درخت ماده با فاصله بر روی خوشه قرار گرفته‌اند و شکوفه‌های ریزی هستند که کاملاْ با گل‌های نر متفاوت است.

پیشنهاد می‌شود که برای آشنایی بیشتر با این روش، مقاله «گرده افشانی مصنوعی درخت پسته» را مطالعه کنید. 

گرده افشانی مصنوعی درخت گردو

معمولاً گرده افشانی درخت گردو توسط باد انجام می‌شود؛ بااین‌حال در صورت مؤثر نبودن گرده افشانی طبیعی، تصمیم به پرورش گونه جدید و یا افزایش محصول می‌توان از گرده افشانی مصنوعی درخت گردو استفاده کرد.

گرده افشانی مصنوعی درخت گردو مانند روش‌های گفته‌شده برای گرده افشانی مصنوعی درخت پسته است.

گرده افشانی درخت خرما

درختان خرما دوپایه هستند؛ یعنی درخت نر و ماده از هم جدا می‌باشند. گرده افشانی درخت خرما به صورت طبیعی، توسط باد و حشرات انجام می شود. ولی این گرده افشانی به تنهایی عملکرد مناسبی ندارد. برای باردهی خوب درختان خرما، باید گرده افشانی به صورت مصنوعی انجام شود.  بااین‌حال، برای تولید خرمای بیشتر و یا شرایطی که گرده افشانی طبیعی مؤثر نیست، گرده افشانی دستی برای افزایش محصول استفاده می‌شود. متداول ترین نوع گرده افشانی درخت خرما، به صورت دستی می باشد.

در این روش گل های نر را جدا کرده و چند شاخه از آن را به صورت وارونه داخل خوشه گل ماده قرار داده و برای تلقیح بیشتر آن را می بندند. یک راه دیگر برای گرده افشانی گل های ماده به این صورت می باشد که گل های نر را از درخت جدا کرده و در شرایط مناسبی نگهداری می کنند بعد از چند روز که گل های ماده آمادگی لازم برای پذیرش دانه گرده را پیدا کردند، گرده های خالص جدا شده از گل ها را با نسبت مشخصی با آرد و یا برخی ترکیب های دیگر مخلوط کرده و درون کیسه پارچه ای نازک ریخته و برای انجام گرده افشانی، این کیسه ها را بر روی گل های ماده تکان میدهند.

برای تعیین بهترین زمان برای گرده افشانی درخت خرما، نظارت بر مراحل گلدهی درختان نر و ماده ضروری است.

گل‌های نر، به‌صورت خوشه‌ای هستند و یک محفظه بزرگ گرده‌ها را در خود جای‌داده که بعد بلوغ، شکافته می‌شود و گرده‌ها را رها می‌کند.

نخل‌های ماده گل‌هایی شبیه به خوشه‌های نر دارند، با این تفاوت که گل‌های آن بسیار کوچک‌تر هستند.

گرده افشانی توسط جانوران

تا به اینجای مقاله درمورد گرده افشانی توسط انسان، حشرات، باد و آب توضیح دادیم؛ در ادامه می‌خواهیم به گرده افشانی توسط جانوران بپردازیم.

گرده افشانی توسط مرغ مگس‌خوار

مرغ مگس‌خوار از شهد گل تغذیه می‌کند و مجذوب گل‌هایی به رنگ قرمز، نارنجی و صورتی می‌شود. این پرنده معمولاً سراغ گل‌هایی می‌رود که لوله مانند هستند و با ساختار نوک پرنده سازگار است.

مرغ مگس‌خوار، حس بویایی ضعیفی دارد و معمولاً گل‌هایی که توسط مرغ مگس‌خوار گرده افشانی می‌شوند، معطر نیستند.

گرده گل‌ها به سر، نوک و پرهای این پرنده می‌چسبد و با نشستن روی گل‌های دیگر، این گرده منتقل می‌شود.

گرده افشانی توسط خفاش

گل‌های بزرگی که در شب باز می‌شوند، رنگ روشن و عطر زیادی دارند؛ خفاش‌ها را جذب می‌کنند. وقتی خفاش می‌خواهد از گل تغذیه کند، گرده گل روی بدن خفاش می‌نشیند و زمانی که سراغ گل‌های دیگر می‌رود، این گرده را به آن گل منتقل می‌کند.

سخن پایانی

یکی از دلایلی که باعث شود همه شکوفه‌های درختان به میوه تبدیل نمی‌شوند، انجام نشدن گرده افشانی صحیح در درختان است. گرده افشانی به روشهای طبیعی (حرکات پرچم‌ها)، گرده افشانی توسط باد، حشرات، آب، جانوران و انسان انجام می‌شود. خیلی از درختان دو پایه هستند؛ به این معنی که درخت نر و ماده از هم جدا می‌باشند در این حالت گرده افشانی طبیعی آن‌طور که باید موثر نیست. برای درختان دو پایه و همچنین به طور کلی برای افزایش محصولات درختان تک پایه باید گرده افشان‌ها به کمک آن‌ها بیایند.

در مواقعی که گرده افشان‎‌هایی مثل باد، حشرات و … در دسترس نیستند و یا تعداد آنها کم است؛ انسان‌ها باید دست به‌کار شوند. این کار شاید کمی زمان‌بر و سخت باشد ولی با دیدن نتیجه کار تمام سختی ها فراموش می‌شوند.