همهٔ ما به دنبال بهبود کمی و کیفی محصولاتمان هستیم. رشد بهتر گیاهان مساوی است با برداشت بیشتر و در نتیجه درآمد بالاتر و رضایت بیشتر کشاورزان. برای رسیدن به این هدف، باید عوامل متعددی را که در رشد گیاهان تأثیر دارند، از جمله عوامل مؤثر در رشد گیاه، بشناسیم و از آن‌ها به درستی استفاده کنیم. عواملی مثل نور، آب، خاک، دما و تغذیهٔ گیاهی همگی دست‌به‌دست هم می‌دهند تا گیاه به بهترین شکل ممکن رشد کند. در این مقاله قصد داریم ابتدا به شکل کلی نگاهی به عوامل موثر در رشد گیاه بیندازیم و بعد به‌صورت مفصل‌تری دربارهٔ مهم‌ترین بخش ماجرا یعنی کودها صحبت کنیم. همچنین بد نیست اشاره کنیم که اجزای تشکیل دهنده گیاه در کنار عوامل رشد گیاه نقشی اساسی در فرایند تولید محصول دارند.
مروری کلی بر عوامل موثر در رشد گیاه
چه عواملی بر رشد گیاهان تأثیر دارند؟ در پاسخ به این پرسش، باید گفت عواملی مانند نور، آب، دما، خاک و تغذیه از جمله عوامل رشد گیاه به شمار می‌روند که در کنار اجزای تشکیل دهنده گیاه، فرایند رشد را تکمیل می‌کنند.
نور
گیاهان برای انجام فرایند فتوسنتز نیاز به نور دارند. کیفیت، کمیت و مدت‌زمان تابش نور می‌تواند روی رشد و عملکرد گیاه تأثیر بگذارد. نور کافی به معنای تولید بیشتر مواد غذایی در گیاه و در نتیجه رشد بهتر و محصول بیشتر است. در فضای باز، خورشید به‌طور طبیعی منبع نور است، اما در کشاورزی گلخانه‌ای باید میزان و شدت نور کنترل شود. اگر نور کم باشد، گیاه ضعیف می‌شود؛ اگر هم نور بیش از اندازه باشد ممکن است برگ‌ها دچار سوختگی شوند. پس تعادل در نوردهی اهمیت زیادی دارد. در حقیقت، نور یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در رشد گیاه به شمار می‌رود که تأمین مناسب آن می‌تواند کیفیت محصول را بالا ببرد.
آب
بدون آب، نه‌تنها گیاه قادر به جذب مواد غذایی از خاک نیست، بلکه فرایند فتوسنتز و سوخت‌وساز گیاهی هم مختل می‌شود. تأمین منظم و به‌اندازهٔ آب باعث می‌شود ریشه‌ها به‌خوبی رشد کنند و مواد مغذی از طریق ریشه به بخش‌های بالایی گیاه برسد. گاهی ممکن است نوسانات رطوبتی در خاک (خیلی خشک یا خیلی مرطوب شدن) باعث تنش شود و گیاه را تحت فشار بگذارد. به همین دلیل، سیستم‌های آبیاری قطره‌ای یا هوشمند می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد تا هم مقدار آب مصرفی کاهش پیدا کند و هم گیاه همیشه در شرایط مناسب آبی قرار بگیرد. در واقع، آب نیز در کنار سایر عوامل رشد گیاه تأثیر فوق‌العاده‌ای در تولید محصول باکیفیت دارد.
دما
دمای محیط و خاک می‌تواند سرعت رشد گیاه را کنترل کند. هر گیاه یک دامنهٔ دمایی ایدئال دارد که در آن بهترین رشد خود را نشان می‌دهد. اگر دما کمتر از حد ایدئال باشد، رشد گیاه کند می‌شود و اگر بالاتر از حد معمول باشد، گیاه ممکن است دچار تنش گرمایی شود و رشدش متوقف یا ضعیف شود. در محیط‌های گلخانه‌ای، کنترل دما آسان‌تر است اما در کشت‌های فضای باز باید به زمان کاشت، زمان برداشت و پیش‌بینی‌های هواشناسی توجه داشت تا گیاه در بهترین شرایط دمایی رشد کند. از سوی دیگر، اجزای تشکیل دهنده گیاه نیز ممکن است در دماهای نامناسب، عملکرد خود را از دست بدهند.
خاک و ترکیب آن
خاک، بستر اصلی رشد ریشه است و ریشه وظیفهٔ جذب آب و مواد مغذی را بر عهده دارد. مهم‌ترین ویژگی‌های خاک عبارت‌اند از: میزان مواد آلی، بافت خاک (شن، سیلت، رس)، pH خاک و وضعیت تهویه. اگر خاک بیش از حد سفت باشد، ریشه‌ها نمی‌توانند به‌خوبی رشد کنند و هوا به‌سختی به ریشه‌ها می‌رسد. اگر خاک بیش از حد سبک و شنی باشد، آب و مواد غذایی به‌سرعت از دسترس ریشه خارج می‌شوند. برای بهبود خاک می‌توان از انواع کودهای آلی و معدنی استفاده کرد و بافت خاک را بهبود داد. اصلاح pH نیز می‌تواند به جذب بهتر عناصر غذایی کمک کند. به همین ترتیب، خاک از جمله عوامل موثر در رشد گیاه است که کیفیت و سلامت آن تأثیر مستقیمی بر عملکرد محصول دارد.
بیماری‌ها و آفات
بیماری‌ها، آفات و علف‌های هرز می‌توانند به‌شدت از رشد گیاه بکاهند و حتی کل محصول را از بین ببرند. استفاده از سموم شیمیایی، روش‌های بیولوژیک، تناوب کشت و کاشت رقم‌های مقاوم ازجمله راهکارهایی هستند که برای کنترل و پیشگیری از این مشکلات به کار می‌روند. در کنار این‌ها، گیاهی که تغذیهٔ مناسبی داشته باشد، مقاومت بیشتری در برابر آفات و بیماری‌ها نشان می‌دهد؛ بنابراین، کنترل بیماری‌ها و آفات در کنار سایر عوامل رشد گیاه ضروری است تا تولیدی پربار و سالم داشته باشیم.
کودها و تغذیهٔ گیاهی
همان‌طور که اشاره شد، یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر رشد گیاه، تغذیه و مواد مغذی است. درواقع، حتی اگر بهترین نور، دما و شرایط آب را هم فراهم کنیم اما خاک ما از نظر عناصر غذایی فقیر باشد یا تغذیهٔ درست انجام نشود، محصول باکیفیتی نخواهیم داشت. اینجاست که اهمیت کودها مشخص می‌شود. در حقیقت، اجزای تشکیل دهنده گیاه به‌شدت تحت تأثیر مواد مغذی موجود در خاک و نوع کود مصرفی هستند.
در ادامه، با جزئیات بیشتری دربارهٔ کودها صحبت می‌کنیم تا کشاورزان عزیز بدانند چه نوع کودی برای چه نوع گیاهی و چه شرایطی مناسب است، چه زمانی باید کود داد و چگونه می‌توان عملکرد گیاهان را با استفادهٔ درست از کودها به حداکثر رساند. با توجه به اینکه کود یکی از عوامل موثر در رشد گیاه محسوب می‌شود، آشنایی با شیوه‌های صحیح مصرف آن اهمیت ویژه‌ای دارد.
چرا کود مهم است؟
کود مجموعه‌ای از عناصر غذایی است که برای رشد و سلامت گیاه ضروری هستند. عناصر اصلی مورد نیاز گیاه شامل نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) هستند که به آن‌ها “عناصر پرمصرف” می‌گویند. در کنار این‌ها عناصری مثل کلسیم، منیزیم و گوگرد هم از ضروریات گیاه محسوب می‌شوند. همچنین عناصر ریزمغذی یا کم‌مصرفی مثل آهن، روی، منگنز، مس و… هم باید به میزان مناسب در دسترس گیاه باشند. کمبود هرکدام از این عناصر می‌تواند به شکل علائم مختلفی مثل کاهش رشد، زرد شدن برگ‌ها، سوختگی نوک برگ، ریزش گل و میوه و… بروز کند.
کود به خاک کمک می‌کند تا کمبودهای احتمالی را جبران کند و گیاه در تمام مراحل رشدش نیاز تغذیه‌ای خود را تأمین نماید. به همین خاطر، انتخاب کود مناسب و دانستن شیوهٔ صحیح مصرف آن، تأثیر بسیار زیادی بر کمیت و کیفیت محصول دارد؛ بنابراین می‌توان گفت کود یکی از عوامل رشد گیاه در تأمین عناصر ضروری است.
انواع کودها از نظر منشأ
کودها در حالت کلی به دو دستهٔ اصلی کودهای آلی (ارگانیک) و کودهای شیمیایی (معدنی) تقسیم می‌شوند. انتخاب هر نوع کود می‌تواند تأثیر مستقیمی روی اجزای تشکیل دهنده گیاه داشته باشد، زیرا گیاه برای رشد به مجموعه‌ای از عناصر و مواد آلی نیاز دارد.
کودهای آلی یا ارگانیک
منشأ طبیعی دارند و از بقایای گیاهی، فضولات دامی، کمپوست و… تهیه می‌شوند. این کودها نه‌تنها عناصر غذایی را در اختیار گیاه قرار می‌دهند، بلکه ساختار خاک را هم بهبود می‌بخشند و به حاصلخیزی پایدار خاک کمک می‌کنند. استفاده از کودهای دامی (مثل کود گاوی، گوسفندی، مرغی و…) یا کمپوست (حاصل از تجزیهٔ بقایای گیاهی و زباله‌های تر خانگی) می‌تواند ظرفیت نگهداری آب و مواد مغذی در خاک را افزایش دهد. از آنجا که تغذیهٔ مناسب یکی از عوامل موثر در رشد گیاه به شمار می‌رود، کودهای آلی می‌توانند بخش مهمی از نیاز گیاه را تأمین کنند.
کودهای شیمیایی یا معدنی
به شکل صنعتی و در کارخانه‌ها تولید می‌شوند و حاوی عناصر پرمصرف و کم‌مصرف در درصدهای مشخص هستند. این کودها به‌سرعت جذب گیاه می‌شوند و در کوتاه‌مدت تأثیر بالایی دارند. کودهای ازته (مثل اوره و نیترات آمونیوم)، کودهای فسفاته (مثل سوپرفسفات تریپل) و کودهای پتاسه (مثل کلرید پتاسیم و سولفات پتاسیم) از رایج‌ترین کودهای شیمیایی هستند. این کودها زمانی خیلی مفیدند که خاک از برخی عناصر خاص شدیداً کمبود داشته باشد و ما نیاز به اصلاح سریع داشته باشیم. ازاین‌رو، استفاده از کودهای شیمیایی نیز در کنار کودهای آلی، بخش مهمی از عوامل رشد گیاه را پوشش می‌دهد.
در کشاورزی، معمولاً توصیه می‌شود ترکیبی از کودهای آلی و شیمیایی استفاده شود تا هم خاک در درازمدت اصلاح شود و هم تأمین سریع عناصر برای گیاه صورت بگیرد. این روش ترکیبی می‌تواند تعادلی مناسب میان اصلاح خاک و تغذیهٔ اجزای تشکیل دهنده گیاه ایجاد کند و در نتیجه عملکردی بهتر برای محصولات رقم بزند.
تأمین نیتروژن (N)
نیتروژن جزو عناصر اصلی برای گیاه است. این عنصر در ساخت پروتئین‌ها، اسیدهای آمینه و کلروفیل نقش دارد و کمبودش باعث زرد شدن برگ‌های پایینی و توقف رشد می‌شود.
- کودهای آلی: کود مایع مرغی و بقایای گیاهی می‌توانند مقدار مناسبی نیتروژن فراهم کنند، به‌ویژه اگر به‌شکل پوسیده و کمپوست شده باشند.
- کودهای شیمیایی: مهم‌ترین کودهای ازته شامل اوره (۴۶٪ نیتروژن)، سولفات آمونیوم (۲۱٪ نیتروژن)، نیترات آمونیوم (۳۳٪ نیتروژن) و اوره فسفات (18% نیتروژن) است. انتخاب میان این کودها به نوع خاک، اقلیم و گیاه بستگی دارد. مثلاً در خاک‌های قلیایی، استفاده از سولفات آمونیوم می‌تواند مفید باشد چون به کاهش pH خاک هم کمک می‌کند.
گفتنی است، نیتروژن از جمله عوامل موثر در رشد گیاه است که کمبود آن تأثیر نامطلوبی بر تولید محصول دارد.
تأمین فسفر (P)
فسفر در فرایندهای انرژی‌زا (ATP) و رشد ریشه نقش کلیدی دارد. کمبود فسفر باعث رشد ضعیف ریشه، رنگ ارغوانی برگ‌ها و دیررس شدن میوه‌ها می‌شود.
- کودهای آلی: منابع فسفر آلی شامل پودر استخوان، فضولات مرغی و کمپوست غنی از بقایای دامی و گیاهی است.
- کودهای شیمیایی: سوپرفسفات تریپل و دی‌آمونیوم فسفات (DAP) و نیز اوره فسفات (44% فسفر) از رایج‌ترین کودهای فسفاته هستند. سوپرفسفات تریپل ۴۶٪ فسفر دارد و DAP حدود ۱۸٪ نیتروژن و ۴۶٪ فسفر را به‌طور ترکیبی تأمین می‌کند.
به دلیل اهمیتی که فسفر در فرایند گل‌دهی و میوه‌دهی دارد، می‌توان آن را از عوامل رشد گیاه دانست که سلامت و باردهی محصول را تضمین می‌کند.
تأمین پتاسیم (K)
پتاسیم در تنظیم فشار اسمزی سلول‌ها، انتقال قندها و مقاومت گیاه به تنش‌های محیطی (مثل سرما یا خشکی) نقش کلیدی دارد. کمبود پتاسیم باعث سوختگی نوک برگ‌ها و ظهور نقاط قهوه‌ای و زرد روی حاشیهٔ برگ‌ها می‌شود.
- کودهای آلی: برخی بقایای گیاهی مثل خاکستر چوب حاوی پتاسیم بالایی هستند. کود دامی (به‌ویژه کود اسبی) هم می‌تواند پتاسیم قابل‌توجهی فراهم کند.
- کودهای شیمیایی: کلرید پتاسیم (MOP) و سولفات پتاسیم (SOP) دو کود پتاسه ی معروف هستند. کلرید پتاسیم پتاسیم بالایی دارد اما برای محصولاتی که به کلر حساس‌اند، سولفات پتاسیم گزینهٔ بهتری است، چون کلر کمتری دارد.
از آنجا که پتاسیم هم جزو اجزای تشکیل دهنده گیاه است، تأمین کافی آن می‌تواند مقاومت گیاه را در برابر تنش‌ها به شکل چشمگیری افزایش دهد.
مشاهده تمامی محصولات فروشگاه
عناصر کم‌مصرف
عناصری مثل آهن، روی، منگنز، مس و بُر در مقادیر کم برای گیاه ضروری هستند و به آن‌ها عناصر ریزمغذی می‌گویند. کمبود هرکدام از این‌ها، علائم خاصی دارد؛ مثلاً کمبود آهن بیشتر باعث زرد شدن برگ‌های جوان می‌شود درحالی‌که رگبرگ‌ها همچنان سبز باقی می‌مانند (کلروز). کودهای کلاته (مثلاً کلات آهن یا کلات روی) و کود میکرومیکس برای تأمین این عناصر بسیار مؤثر هستند و به‌سرعت جذب می‌شوند. برخی کودها مانند کود مایع ماهی از عناصر پرمصرف و کم مصرف تشکیل شده‌اند که به خوبی تمامی نیازهای گیاهان را تأمین می‌کنند. گفتنی است، هر یک از این عناصر کم‌مصرف نیز می‌تواند در زمرهٔ عوامل موثر در رشد گیاه قرار گیرد و کمبود آن‌ها پیامدهای نامطلوبی برای محصول در پی داشته باشد.
مشاهده تمامی محصولات فروشگاه_350x350.webp)
انتخاب و مصرف صحیح کود
برای تأثیرگذاری بیشتر کودها در رشد گیاهان نیاز است که به موارد زیر دقت کنید:
آزمون خاک و نیازسنجی
اولین قدم برای انتخاب کود مناسب، انجام آزمون خاک است. با یک نمونه‌برداری اصولی و فرستادن آن به آزمایشگاه کشاورزی، می‌توان فهمید وضعیت pH خاک، مقدار مواد آلی و میزان عناصر پرمصرف و کم‌مصرف چقدر است. بر اساس نتایج این آزمون، مشخص می‌شود که کدام عناصر در خاک کم یا زیاد هستند و چه نوع کودی باید استفاده شود. پس در واقع، کود دادن بدون آزمون خاک مثل نسخه نوشتن بدون معاینه بیمار است. به همین ترتیب، آزمایش خاک یکی از کلیدهای موفقیت در برنامه‌ریزی عوامل رشد گیاه محسوب می‌شود.
زمان مناسب کوددهی
گیاه در مراحل مختلف رشد، نیازهای متفاوتی دارد. برای مثال، در آغاز رشد رویشی، عنصر نیتروژن بیشتر مورد نیاز است تا برگ‌ها و ساقه‌ها رشد کنند؛ اما در مرحلهٔ گل‌دهی و میوه‌دهی، گیاه به فسفر و پتاسیم بیشتری نیاز دارد. ضمن اینکه بعضی از کودها قبل از کاشت باید به خاک اضافه شوند تا با خاک مخلوط شوند (مانند کودهای دامی و برخی کودهای فسفاته) و بعضی دیگر در مراحل بعدی رشد به‌صورت سرک استفاده می‌شوند. سرک به معنای افزودن کود در سطح خاک است و با آبیاری یا بارندگی، کود به عمق خاک نفوذ می‌کند. در نهایت، انتخاب زمان مناسب کوددهی هم از عوامل موثر در رشد گیاه است که نباید نادیده گرفته شود.
روش‌های مصرف کود
- کود پاشی روی خاک: در این روش کود را روی سطح خاک پخش می‌کنند و سپس با شخم یا دیسک آن را زیر خاک می‌برند. کودهای آلی معمولاً به این شکل استفاده می‌شوند.
- کود آبیاری: در کشاورزی تحت آبیاری بارانی یا قطره‌ای و غرقابی، می‌توان کودهای محلول را به آب آبیاری افزود. به این روش “کودآبیاری” گفته می‌شود و باعث می‌شود عناصر غذایی به شکل یکنواخت در دسترس ریشه قرار بگیرند.
- محلول‌پاشی برگی: در برخی شرایط که جذب عناصر از طریق ریشه به‌کندی انجام می‌شود یا گیاه دچار کمبود حاد است، از محلول‌پاشی استفاده می‌شود. کودهای حاوی عناصر ریزمغذی یا برخی تنظیم‌کننده‌های رشد، اغلب به شکل اسپری روی برگ‌ها پاشیده می‌شوند.
در نظر داشته باشید که انتخاب روش مصرف کود، بسته به اجزای تشکیل دهنده گیاه و نیاز واقعی محصول صورت می‌گیرد.
تداخل‌ها و احتیاط‌ها
گاهی ترکیب بعضی کودها با هم می‌تواند اثرات منفی داشته باشد یا باعث کاهش جذب شود. برای مثال، مخلوط کردن کودهای فسفاته با کودهای حاوی کلسیم بالا ممکن است موجب رسوب شود. یا اگر بخواهیم به‌صورت محلول‌پاشی از سولفات آهن استفاده کنیم، نباید آن را با کودهای قلیایی مخلوط کنیم که باعث تشکیل رسوبات و کاهش جذب شوند. پس قبل از مخلوط کردن کودها حتماً دستورالعمل تولیدکننده یا مشورت با کارشناس تغذیهٔ گیاهی اهمیت دارد. از سوی دیگر، نحوهٔ ترکیب کودها هم در لیست عوامل رشد گیاه قرار می‌گیرد، چراکه اشتباه در این زمینه می‌تواند کارایی کود را کاهش دهد.
توجه به شرایط آب‌وهوا
در شرایط بارندگی شدید، بخشی از کودها (مخصوصاً نیتروژن به شکل نیترات) به‌سرعت از منطقهٔ ریشه شسته و از دسترس گیاه خارج می‌شود. همچنین در هوای خیلی گرم، ممکن است کودهای آلی تجزیه سریعی داشته باشند یا مصرف کودهای شیمیایی باعث تنش به گیاه شود. باید برنامهٔ کوددهی طوری تنظیم شود که تلفات کود کم شود و گیاه در بهترین زمان از کود استفاده کند. در واقع، سازگاری با شرایط اقلیمی از جمله عوامل موثر در رشد گیاه است که اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند بازدهی محصول را کاهش دهد.
نکات کاربردی و تجربیات عملی
- کمپوست خانگی و مزرعه‌ای: اگر به کودهای ارگانیک علاقه دارید، می‌توانید از بقایای گیاهی و فضولات دامی کود کمپوست تولید کنید. کمپوست یک منبع عالی از مواد آلی است که هم به ساختار خاک کمک می‌کند و هم مقداری عناصر غذایی را به تدریج آزاد می‌کند. این کود می‌تواند هزینه‌های خرید کود شیمیایی را هم کاهش دهد.
- مصرف ترکیبی کودهای آلی و شیمیایی: بهترین راه، مصرف ترکیبی است. کودهای آلی خاک را اصلاح می‌کنند و به پایداری درازمدت کمک می‌کنند؛ کودهای شیمیایی هم نیازهای سریع گیاه را برطرف می‌کنند. این ترکیب علاوه بر حفظ سلامت خاک، عملکرد محصولات را بالا می‌برد.
- کود دادن مرحله‌ای: از کوددهی در یک مرحله پرهیز کنید و سعی کنید به‌صورت مرحله‌ای و در طول فصل رشد کود را تأمین نمایید. گیاهان در هر مرحله نیاز متفاوتی دارند و شما با تقسیم کود در چند نوبت، هم راندمان مصرف کود را بالا می‌برید و هم از هدر رفت آن جلوگیری می‌کنید.
- کودهای میکروبی: امروزه کودهای زیستی یا بیولوژیک هم وارد بازار شده‌اند که حاوی میکروارگانیسم‌های مفیدی مانند قارچ‌ها یا باکتری‌های حل‌کنندهٔ فسفات یا تثبیت‌کنندهٔ نیتروژن هستند. این کودها مانند کود هوکر و کود باکتولند، می‌توانند به بهبود دسترسی ریشه به عناصر غذایی کمک کنند. اگرچه هنوز در برخی مناطق کمتر شناخته شده‌اند اما در آیندهٔ کشاورزی نقشی مهم خواهند داشت.
- مطالعهٔ نشانه‌های ظاهری گیاه: گاهی قبل از اینکه علائم کمبود به‌طور جدی ظاهر شود، می‌توان با مشاهدهٔ اولیه تغییر رنگ یا شکل برگ‌ها به مشکل پی برد. مثلاً کمبود نیتروژن اغلب با زردی برگ‌های پایینی شروع می‌شود، کمبود پتاسیم با سوختگی نوک برگ‌ها و کمبود فسفر با رنگ بنفش و رشد ضعیف ریشه همراه است. دقت به این نشانه‌ها و اصلاح سریع تغذیه می‌تواند از خسارت‌های بعدی جلوگیری کند.
- مشاوره با کارشناسان کشاورزی: شرایط آب‌وخاک در مناطق مختلف متفاوت است. استفاده از تجربهٔ کشاورزان محلی و مشورت با کارشناسان کشاورزی می‌تواند کلید موفقیت باشد. آن‌ها ممکن است پیشنهادهایی داشته باشند که دقیقاً برای اقلیم و خاک منطقهٔ شما مناسب است.
در تمام این موارد، توجه به اجزای تشکیل دهنده گیاه به شما کمک می‌کند تا بفهمید هر گیاه به چه عناصری بیشتر احتیاج دارد و چطور باید آن را تغذیه کنید.
سخن پایانی
عواملی مانند نور، آب، دما و خاک برای رشد بهتر گیاهان ضروری‌اند، اما تغذیهٔ اصولی و کوددهی مناسب نیز از جمله عوامل موثر در رشد گیاه به‌شمار می‌آیند که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. پیش از هر چیز، با آزمون خاک و مشورت کارشناسان، کود مورد نیاز را تعیین کنید. کودهای آلی برای اصلاح ساختار خاک و کودهای شیمیایی برای تأمین سریع عناصر مفیدند. ترکیب این دو روش، بهترین نتیجه را می‌دهد. در نهایت، به زمان و روش مصرف کود دقت کنید تا هم عملکرد محصول را افزایش دهید و هم خاک خود را برای سال‌های آینده پربار نگه دارید. به خاطر داشته باشید که عوامل رشد گیاه در کنار مدیریت صحیح مزرعه، تضمین‌کنندهٔ موفقیت در برداشت خواهند بود. همچنین هر کشاورزی باید از اجزای تشکیل دهنده گیاه آگاهی داشته باشد تا در صورت بروز هر نوع کمبود، بتواند به‌موقع نسبت به رفع آن اقدام کند. موفق باشید!
_350x350.jpg)
_350x350.jpg)
09134152870
