ریزش گل و میوه در مرکبات و راه کارهای کنترل آن
درختان مرکبات بطور طبیعی گلدهی سنگینی داشته و در اغلب سال ها تعداد بسیار زیادی گل تولید می کنند. بدهی است که چون درخت توانایی تامین مواد غذایی کافی برای تبدیل تمام این گل ها به میوه قابل عرضه به بازار ندارد، هر ساله حجم زیادی از گل ها و همچنین میوه های تازه تشکیل شده از درخت جدا شده و می ریزند. در ادامه به بررسی دلایل ریزش گل و میوه در مرکبات و راه کارهای کنترل آن میپردازیم.
به عنوان مثال در پرتقال تامسون ناول، به طور متوسط از هر دو هزار گل فقط یکی به میوه قابل برداشت تبدیل می شود. اگر این ریزش ها به موقع در حد طبیعی باشد، باردهی درخت مطلوب بوده، سلامت درختان تضمین می شود و درآمد اقتصادی خوبی نیز عاید باغدار خواهد شد.
اما گاهی شدت ریزش بیش از حد معمول شده موجبات نگرانی باغداران را فراهم می آورد. به هر حال امروزه ریزش بیش از حد گل و میوه به صورت یک مشکل جدی در باغداری مرکبات مطرح است.
چنین وضعیتی می تواند ضمن کاهش قابل توجه عملکرد درختان و بازدهی اقتصادی باغ، سبب شروع پدیده سال آوری نیز بشود. در این مقاله سعی شده است تا اطلاعات اولیه ای در زمینه انواع ریزش های طبیعی و غیر طبیعی و راهکارهای لازم برای کاهش خسارت های حاصل از آن در اختیار تولید کنندگان مرکبات قرار بگیرد.
تعریف ریزش اندام های مختلف درختان و گیاهان
جدا شدن خود به خودی اندام های مختلفی مانند برگ، گل و میوه از درخت را ریزش می گویند. اهمیت این پدیده در مورد گل و میوه بسیار بیستر از برگ است. درختان بالغ مرکبات هر ساله قادر به تولید بیش از 200 هزار گل هستند. بدهی است که بنیه درخت جواب گوی تبدیل تمام این گل ها به میوه قابل برداشت نیست. به همین دلیل هر ساله بخش اعظم این گل ها ریزش کرده و فقط حدود کمتر از یک تا دو درصد گل ها به میوه تبدیل می شوند.
شدت ریزش گل و میوه بر حسب عوامل مختلف از جمله نوع رقم کشت شده، شرایط آب و هوایی و وضعیت تغذیه ای درخت می تواند متفاوت باشد. به همین دلیل ریزش یک رقم مرکبات بر حسب سال و شرایط مدیریت باغ می تواند متفاوت باشد.
تقسیم بندی ریزش گل و میوه مرکبات
ریزش گل و میوه در مر کبات را می توان به سه گروه مستقل ( ریزش گل، میوه چه و قبل از برداشت ) تقسیم کرد که هر کدام در قسمت بعد توضیح داده می شوند. البته این دوره ها کاملا جدا از هم نیستند زیرا ممکن است در طول دوره ای که درخت هنوز گل دارد، ریزش میوه شروع شده و با ریزش گل همراه باشد.
به هر حال ریزش های گل و میوه چه پدیده هایی طبیعی بوده و برای داشتن میوه های درشت و بازارپسند لازم بوده ولیکن از ریزش های غیر طبیعی و یا دریر هنگام که به ریزش قبل از برداشت معروف است باید جلوگیری کرد. بدیهی است که چنین ریزش هایی اغلب حاصل بروز تنش های مختلف محیطی از جمله کم آبی، ماندابی شدن خاک، وزش باد های گرم و خشک در دوره گلدهی یا تشکیل میوه، کمبود عناصری مانند ازت، پتاسیم، بر، مس و یا بروز آفات و امراض هستند.
تعریف گل آذین های برگدار
از آنجایی که اغلب تفاوت قابل ملاحظه ای در شدت ریزش گل و میوه بین دو نوع گل آذین برگدار و بی برگ دیده می شود لازم است توضیح مختصری در این مورد داده شود. واقعیت این است که در گل آذین های برگدار به دلیل تاثیر مواد غذایی تولیدی توسط برگ های همراه گل آذین، شدت رقابت بین گل ها و میوه ها برای جذب این مواد کمتر از گل آذین های برگدار اغلب درشت تر نیز هستند.
لازم به ذکر است که برگدار بودن یا نبودن گل آذین تا حدود زیادی وابسته به شرایط دمایی زمستان قبل از شکوفایی گل هاست. به عبارت دیگر، در سال هایی که زمستان طولانی و سرد باشد، گل های بیشتری به صورت گل آذین های بی برگ بوده و اگر زمستان نسبتا گرم باشد، گل آذین های برگدار بیشتری تولید می شود.
نکته پایانی در این قسمت آن است که هرچه تاریخ شکوفایی گل ها زودتر باشد، شدت ریزش گل ها بیشتر خواهد شد. این تاریخ تا حدود زیادی تابع دمای زمستان قبل از گل دهی است. در حقیقت اگر در طول زمستان قبل از شکوفایی گل ها، سرمای کافی به درخت نرسده باشد، گل ها دیرتر شکفته خواهند شد. درصد تشکیل میوه برای گل هایی که زودتر از سایرین شکوفا می شوند خیلی کمتر از آن هایی است که دیرتر شکوفا شوند.
شناخت دوره های ریزش در مرکبات
اولین ریزش گل ها در مرکبات مربوط به پیش از شکوفایی جوانه گل است ولی شدت این ریزش مربوط به سه الی چهار هفته بعد از آغاز ظهور گل هاست. در این دوره، معمولا گل های ناقص، ضعیف یا گرده افشانی نشده از درخت جا می شوند. به هرحال، ریزش گل، معمولا بخش قابل توجهی از گل های درخت مرکبات را شامل می شود و نباید از فراوانی گل های ریخته شده در پای درختان نگران بود.
پس از گل ها نوبت به ریزش میوه چه هاست که بخشی از آن به دوران ریزش گل تداخل دارد و میوه چه هایی را شامل می شود که تلقیح آن ها نشده است. اندازه این میوه ها تقریبا در حد نخود یا کوچک تر از آن است. از آنجایی که جنین این میوه ها ناقص و مقدار هرمون های داخلی آن ها کمتر از حد لازم است، درخت توانایی نگهداری این میوه ها را نداشته و از درخت جدا می شوند. لازم به ذکر است که دوره های شکوفایی گل و تشکیل میوه ممکن است در بسیاری از موارد با یکدیگر هم پوشانی زمانی داشته باشد و لذا این دو دوره ریزش می توانند با یکدیگر همراه باشند.
اشنایی با ریزش میوه در مناطق نیمه گرمسیر
در مناطق نیمه گرمسیری، طی ماه های اردیبهشت و خرداد موج دیگری از ریزش میوه در مرکبات را مشاهده کرد که به ریزش جودرو معروف است. در این زمان، میوه بدون دم میوه از درخت جدا می شوند. دلیل این ریزش، رقابت میو های جوان با یکدیگر برای جذب ترکیبات مختلف غذایی، آب و هرمون هاست. این موج شامل میوه چه هایی می شود که قطر آن ها حدود 0/5 تا 2 سانتی متر است. البته این ریزش در اثر بروز تنش های مختلف محیطی و به ویژه گرمای هوا و یا کمبود آب تشدید خواهد شد.
به همین دلیل در مناطقی که دمای برگ به 35 تا 40 درجه سانتی گراد می رسد و یا درخت دچار کم آبی شده باشد، بیشترین شدت ریزش جودرو را می توان در درختان مرکبات شاهد بود. به هر حال این دوره از ریزش میوه ها در حقیقت نوعی تنک است که توسط خود درخت انجام می شود. به همین دلیل، در سال هایی که باردهی درخت خیلی زیاد باشد، این ریزش از شدت بالاتر برخوردار خواهد بود.
این ریزش به درخت امکان می دهد تا با حذف میوه چه های اضافی، تعداد میوه های خود را در حدی تنظیم کند که هر میوه در موقع برداشت، از کمیت و کیفیت خوب و بازار پسندی برخوردار باشد. موج سوم ریزش میوه ها که غیر طبیعی و معروف به ریزش قبل از برداشت است. با فاصله نسبتا کمی از زمان برداشت انجام شده که وقوع آن خسارت اقتصادی زیادی را متوجه باغدار خواهد کرد.
عوامل موثر در ریزش گل و میوه
عامل درجه حرارت هوا در ریزش گل و میوه
گرمای زیاد در اوایل تابستان به دلیل آن که موجب خروج آب فراوانی از درخت شده و آن را دچار تنش رطوبتی می کند، باعث تشدید ریزش گل و یا میوه خواهد شد، گرمای زیاد هوا همچنین می تواند از طریق اثری که در جلوگیری از گرده افشانی و تشکیل میوه دارد موجب تحریک ریزش گل های گرده افشانی نشده یا میوه هایی که گرده افشانی ناقصی داشته اند شود.
علاوه بر گرما، سردی هوا در دوره قبل از تشکیل میوه نیز می تواند نقش مهمی در تحریک ریزش گل و میوه چه داشته باشد. بروز سرما در اوایل فصل رشد می تواند از طریق کاهش فعالیت زنبور های عسل و کم کردن تعداد گل های تلقیح شده موجب کاهش درصد تشکیل میوه شده و از این طریق سبب تشدید ریزش گل ها شود. از طرف دیگر، گرمای خیلی زیاد ( بالاتر از 40 درجه سانتی گراد ) منجر به ریزش بیش از حد میوه ها به ویژه در پرتقال های ناف دار که حساس تر از سایر ارقام هستند خواهد شد.
عامل کمبود آب در ریزش گل و میوه
کم آبی در درختان مرکبات می تواند از یک طرف باعث افزایش درصد گل های عقیم شود که به دلیل تبدیل نشدن به میوه می ریزند. از طرف دیگر در اثر خشکی، آب از میوه ها به طرف برگ ها به حرکت در آمده و همین موجب تحریک ریزش میوه ها می شود. یکی دیگر از مضرات خشک بودن خاک، جلوگیری از تنفس ریشه است که خود در افزایش ریزش برگ، گل و میوه اثر زیادی دارد. در بسیاری از ارقام مرکبات، در صورتی که در اوایل دوران تشکیل میوه، درخت با کمبود آب مواجه باشد، با آغاز بارندگی های پاییزی شمال کشور، بخش قابل توجی از درخت دچار ترکیدگی پوست شده و در نهایت ریزش می کنند.
بنابراین لازم است زمانی که میوه ها به تازگی تشکیل شده اند، دقت لازم را در آبیاری به موقع درختان مرکبات به خرج داد تا درصد کمتری از میوه ها دچار ترکیدگی شوند.
غرقاب شدن درخت در تاثیر گذاری ریزش گل و میوه
درصورتی که ریشه های درخت برای مدت زیادی در شرایط غرقاب قرار بگیرند، به دلیل مختل شدن تنفس ریشه ها، قابل توجهی از گل یا میوه های درخت دچار ریزش خواهد شد، بدیهی است که ادامه این وضع می تواند باعث مرگ درخت شود.
نوع رقم و پایه کشت شده در تاثیر گذاری ریزش گل و میوه
ارقام ناف دار به دلیل بی بذر بودن، از ریزش شدیدتری نسبت به رقم های بذردار برخوردارند. از طرف دیگر تمام گل های تولید شده از نظر بارآوری میفد و کارآمد نیستند.
درحقیقت همواره برخی از گل ها، نر یا نارس بوده و یا به سبب بروز آفات و امراض معیوب هستند. تجربه نشان داده است که فراوانی گل های نر در یک درخت تا حدودی زیادی بستگی به نوع رقم داشته و البته شرایط محیطی نیز در آن تاثیر دارد.
به عنوان مثال بیشتر از 35 درصد گل های پرتقال شموطی ممکن است فاقد توانایی تشکیل میوه باشند. این عدد برای انواع لیموها و بالنگ بیشتر است و گاهی تا بیش از 80 درصد گل های لیمو اثری در تولید میوه نداشته و لذا دچار ریزش خواهد شد. پس درصد ریزش گل و میوه تا حدود زیادی تابع نوع رقم کاشته شده است.
درمورد تاثیر پایه باید گفت که پایه های سه برگچه ای (پونسیرونس، سیترنج، وسیترو ملو) توانایی بالایی در جذب آب از زمین های با رطوبت پایین دارند و به همین دلیل اگر مقدار آب موجود در خاک کم باشد، درختانی که روی پایه های سه برگچه ای پیوند شده اند از وضعیت آبی بهتری برخوردار بوده و لذا ریزش گل ومیوه، در آن ها کمتر است.
شرایط تغذیه ای درخت در تاثیر گذاری ریزش گل و میوه
کمبود عناصر بر و روی می تواند ریزش را تحریک کند. یکی از عناصر مهم تعیین مقدار ریزش گل و میوه مرکبات عنصر ازت است. اگر ازت زیاد از حد باشد، رشد رویشی و تولید شاخ و برگ افزایش و در نتیجه گل دهی ضعیف خواهد شد.
اگر درخت دچار کمبود ازت بوده ولی این کمبود شدید نباشد، رشد رویشی شدید گل و میوه اتفاق می افتد. بدیهی است که کمبود شدید ازت موجب ضعف رویشی و همچنین کاهش شدید تعداد گل های درخت خواهد شد.
به این ترتیب، می توان مقدار بهینه ازت را درخت مرکبات بین 2/5 تا 2/7 درصد وزن خشک برگ ها اعلام کرد. با این مقدار ازت، درختان مرکبات از گل دهی و تشکیل میوه مناسبی برخوردار خواهند بود.
درشرایط کمبود ازت، تعداد گل های آذین های بدون برگ بیشتر خواهد شد و چون شدت ریزش گل در آن ها بیشتر از گل آذین های برگ دار است، به همین دلیل کمی ازت منجر به افزایش ریزش گل خواهد شد.
آفات و بیماری ها در تاثیر گذاری ریزش گل و میوه
واقعیت این است که تغذیه برخی حشرات آفت از درخت و یا آلودگی به برخی بیماری ها سبب ریزش گل و میوه مرکبات می شود.
شته سبز مرکبات ( در تراکم زیاد)، سپردار قهوه ای و سپردار الفی، شپشک های آردآلوده و استرالیایی، کنه شرقی مرکبات، مگس میوه مدیترانه ای همگی از جمله آفاتی هستند که موجب ریزش گل و میوه ها می شوند.
در بین بیماری های مرکبات نیز انواع پوسیدگی قهوه ای میوه و همچنین بیماری قارچی از جمله لکه قهوه ای، همچنین شانکر و نماتد مرکبات از جمله مهم ترین امراضی هستند که می توانند سبب ریزش شدید گل و میوه شده و خسارت قابل توجهی را متوجه باغداران نمایند.
یکی از دلایل اصلی ریزش های قبل از برداشت می تواند ابتلای درخت به بیماری های مختلف و به ویژه امراض قارچی باشد.
روش های کاهش ریزش گل و میوه
بدیهی است که با دانستن دلایل تحریک ریزش گل و میوه، می توان به راحتی اقدام به مهار این پدیده کرده و تا حد زیادی از ریزش غیر طبیعی گل و میوه کاست. برای این منظور لازم است در مدیریت باغ مرکبات نکات زیر را مدنظر داشت:
هرس صحیح و به موقع درختان برای کاهش ریزش گل و میوه
بدیهی است که اگر نسبت به حذف شاخه های اضافی و خشک شده یا بیمار اقدام شده و از رشد شاخه های نرک و بی بار جلوگیری شود مواد غذایی بیشتری به بخش های زایشی ( گل و میوه ) خواهد رسید.
به این ترتیب با کاهش رقابت شاخ و برگ با گل ها و میوه ها، توزیع صحیح عناصر غذایی در درخت انجام شده و از ریزش های حاصل از فقر غذایی جلوگیری می شود.
بطور کلی برای کاهش ریزش باید هرس را سبک و در فصل رشد غیر فعال انجام داد تا بدین ترتیب با حذف رقبای جوانه های زایشی، موجب پخش یکنواخت مواد غذایی در تاج درخت شویم.
تجربه نشان داده است که حلقه زنی در هنگام گل دهی یا کمی قبل از آن موجب کاهش قابل توجه ریزش گل و میوه می شود.
دلیل این امر آن است که حلقه زنی موجب اختلالی موقتی در خروج مواد غذایی از شاخه شده و همین امر سبب تقویت بنیه شاخه های گلدار می شود. به این ترتیب با تقویت شاخه می توان مانع از ریزش های ناشی از ضعف غذایی شد.
توجه به برنامه تغذیه ای با تاکید بر مدیریت عرضه ازت برای کاهش ریزش گل و میوه
لازمه حفظ گل و میوه بر روی شاخه ها، حضور نسبت از عناصر غذایی در این اندام هاست. بنابراین لازم است در برنامه کوددهی درختان به کلیه عناصر پرمصرف و کم مصرف توجه شده و با توجه به نتایج آزمون خاک و برگ، نسبت به عرضه یک برنامه کودی متعادل اقدام شود.
البته در این میان، ازت عنصری است که از اهمیت ویژه ای برخوردار است. کمبود یا زیادی این عنصر موجب تقلیل گلدهی و تحریک ریزش گل و میوه خواهد بود. که همین دلیل لازم است همواره مقدار متعادلی از ازت در درخت وجود داشته باشد.
به این ترتیب ضمن جلوگیری از رشد بی رویه شاخ و برگ، از تشدید گل دهی نیز ممانعت خواهد شد. به عنوان یک توصیه کلی می توان گفت که عرضه کود ازته به درختان مرکبات در زمان سه تا چهار هفته قبل از شکوفایی گل ها می تواند به کاهش ریزش گل و میوه کمک شایانی نماید.
بررسی ها نشان داده است که بیش از 80 درصد ازت مصرفی درختان مرکبات در دوره رشد بهاره و تشکیل میوه از ازت ذخیره شده در بافت شاخه ها و تنه درخت است.
به همین دلیل اگر زمانی که نیمی از جوانه های درخت قبل از شروع فصل بهار متورم شده و قطر آن ها به حدود سه میلی متر رسیده باشد باید اقدام به عرضه کود ازت نمود.
برای نواحی شمال کشور بهتر است از محلول یک درصد اوره به همراه سولفات روی یک در هزار برای این منظور استفاده شود. در مناطق جنوبی باید ضمن کاهش غلظت فوق از انواع با درصد بیورت کمتر استفاده کرد.
یکی دیگر از اثرات مثبت عرضه کود ازتی در درختان مرکبات این است که تعداد گل آذین های برگدار، که ریزش کمتری دارند بیشتر شده و به این ترتیب از شدت ریزش ها کاسته خواهد شد.
مبارزه با آفات و بیماری های گیاهان برای کاهش ریزش گل و میوه
همانطور که ذکر شد، شته سبز مرکبات، سپردار قرمز و الفی، شپشک های آردآلود و استرالیایی، کنه شرقی و مگس میوه مدیترانه ای همگی می تواند در شدت های مختلف باعث ریزش گل و میوه شوند. به همین دلیل لازم است نسبت به مبارزه به موقع با هریک از این آفات اقدام شود.
از آنجایی که بیماری های قارچی و انواع پوسیدگی ها در شمال کشور یکی از عوامل مهم در ریزش گل و میوه محسوب شود، لازم است در این مناطق، ضمن بهره گیری درست از سموم شیمایی، از روش های مختلف باغبانی از جمله اجرای هرس صحیح به ویژه هرس دامنه درخت، بهبود وضعیت زهکش خاک و همچنین کشت نهال روی پشته ها مرتفع استفاده کرد.
منابع
1-عدولی، ب.و ب. گلعین. 1390. مرکبات ( داشت ). انتشارات نوین پویا ص 75-93.
2-عدولی، ب. 1387. گلدهی و تشکیل میوه در مرکبات. نشریه فنی انتشارات وزارت جهاد کشاورزی.
3-محمدعلیان، ی. 1387. شناسایی عوامل قارچی بیماری زای ریزش میوه مرکبات پس از گلدهی در شمال ایران. انتشارات موسسه تحقیقات مرکبات کشور.
09131923700
