ضرورت آزمایش خاک در کشاورزی

چرا باید خاک را آزمایش کنیم؟

گیاهان بیشتر مواد و عناصر غذایی مورد نیاز خود را از خاک بدست می آورند. بدیهی است بررسی خصوصیات ویژگی های خاک، به عنوان محیط رشد و فعالیت گیاهان، بسیار مهم و ضروری باشد. برای تولید موفق محصول، تعیین وضعیت عناصر غذایی که در خاک وجود دارند، مهم است. مقادیر عناصر غذایی برای نیاز گیاهان بر اساس نوع گیاه و شرایط خاک مختلف است. آزمایش کردن خاک و تفسیر دقیق و بررسی اصولی آن توسط کارشناسان متخصص در این حوزه، کاهش دهنده هزینه های مصرف کود و همچنین افزایش دهنده کمیت و کیفیت محصول خواهد بود.

در نتیجه این بررسی ها، همچنین سلامت خاک و محیط زیست نیز به درستی حفظ می شود. آزمایش خاک همچنین در مدیریت و بهبود تولید محصولات کشاورزی نقش مهمی دارد. در نهایت تعیین وضعیت خاک سبب می شود که کشاورزان و باغداران برای کوددهی خاک در زمان مناسب برنامه ریزی درستی داشته باشند.

 

یک آزمایش خاک کاربردی چه اهدافی را به دنبال دارد؟

بررسی و آزمایش خاک اهداف زیادی را به دنبال دارد. یکی از این اهداف تعیین میزان عناصر غذایی در خاک می باشد. در حقیقت این آزمون یک ابزار مهم برای تعیین نیاز گیاهان مختلف به عناصر غذایی می باشد و همچنین تعیین کننده سطح حاصلخیزی خاک در برنامه های مدیریتی خاک است.

همانطور که می دانید برخی از خاک ها دارای کمبود عناصر غذایی هستند، در حالی که در گذشته دارای عناصر غذایی کافی بوده اند. دلیل این امر برداشت محصول و تخلیه خاک ها از عناصر غذایی می باشد. در این شرایط استفاده مناسب از مواد غذایی سبب افزایش عملکرد و کاهش هزینه های تولید می گردد.

همه ساله مقادیر زیادی از باقی مانده کودهای شیمیایی و دامی در خاک ها باقی می مانند که باعث آسیب به محیط زیست و همچنین سلامت گیاهان، حیوانات و حتی انسان ها می گردند.

در شرایطی که اکثر خاکهای ایران دارای میزان زیادی آهک هستند، داشتن شوری زیاد و pH قلیایی یا اسیدی  و کشاورزی را با مشکل مواجه کرده اند. بررسی وضعیت خاک از طریق آزمایش خاک با نظر کارشناسان کشاورزی می‌تواند در مدیریت و بهبود شرایط تولید، نقش موثری داشته باشد.

آیا می توان با یک آزمایش خاک صحیح، عناصر غذایی را مدیریت کرد؟

همانطور که پیش از این بیان شد، گیاهان برای حفظ حیات خود به مقادیر مشخص شده ای از هر عنصر غذایی نیاز دارند، که برای آنها لازم و ضروری است. برای این منظور از هر عنصر غذایی باید به میزان لازم و کافی در خاک وجود داشته باشد.

تمامی این عناصر و مواد غذایی لازم برای گیاهان در مرحله اول داخل خاک وجود دارند و در مرحله دوم با استفاده از کودهای شیمیایی و حیوانی به خاک اضافه خواهند شد. نکته مهم در اینجا این است که گیاهان عناصر غذایی مورد نیاز خود را از خاک می گیرند و مازاد آن در خاک باقی می ماند که باعث آلودگی محیط زیست خواهد شد.

نیتروژن و فسفر از جمله عناصری هستند که توسط آب شسته شده و وارد آب های زیرزمینی می شوند. زیادی این عناصر در آب های زیرزمینی سبب رشد بیش از اندازه برخی گیاهان در آب شده، که برای اکوسیستم آب ضرر دارد. به طور کلی زمانی که می خواهیم آزمایش خاک انجام دهیم به این معنی است که عناصر غذایی اولیه موجود در خاک از جمله فسفر، پتاسیم و نیتروژن را مورد بررسی قرار دهیم.

اگر چه در برخی از خاک ها عناصر غذایی مانند گوگرد، کلسیم، منیزیم، روی، مس، آهن، منگنز، بر، مولیبدن را نیز می توان مورد آزمایش قرار داد. در یک آزمایش معمولی خاک نیز می توان فاکتورهای تاثیرگذار بر حاصلخیزی خاک از جمله pH, ECو مقدار کربن آلی خاک را اندازه گیری کرد.

نمونه برداری مرحله مهم یک آزمایش خاک

اساسی ترین و دقیق ترین مرحله در فرآیند آزمایش خاک، مرحله نمونه برداری اصولی و درست است تا نتایج بدست آمده از این آزمایشات در آنالیزهای شیمیایی قابل استفاده باشند. نتایج این آزمایشات اساس توصیه های بعدی پس از آزمایش خاک می باشند.
نمونه های بدست آمده از این مرحله، نماینده ای از نمونه های کل منطقه مورد آزمایش می باشند. پس بهتر است جمع آوری نمونه های نماینده با دقت بسیار زیادی انجام شود.

 دقت شود نمونه گیری از نقاطی باشد که در کل منطقه مورد نظر پخش شده اند تا تجزیه و تحلیل های کودی برای کل منطقه صحیح تر باشد. درحالی که اگر نمونه ها از نقاطی باشد که نماینده منطقه مورد نظر نباشد، توصیه ها برای کل منطقه صحیح نخواهد بود.

نمونه برداری ها از خاک و بررسی نمونه های بدست آمده برای توصیف دقیق حاصلخیزی و ویژگی های خاک امری مهم و ضروری است.
بررسی دقیق نتایج آزمایش خاک به ما در استفاده بهتر از کودها کمک زیادی می کند. همچنین، سبب کاهش هزینه ها و در نهایت کاهش آسیب به محیط زیست خواهد شد.

چه نکاتی را باید قبل از انجام آزمایش خاک در نظر گرفت؟

1. بررسی شود نقاطی که در منطقه مورد بررسی از نظر ارتفاع، رنگ یا بافت خاک متفاوت هستند به عنوان نقاط مختلف نمونه برداری به حساب آمده و باید به طور جدا جدا نمونه برداری شوند. در برخی موارد شیب زمین، نوع خاک، درجه فرسایش خاک، میزان محصول، میزان کوددهی و … نیز اثرگذار خواهند بود.
   
2. بررسی عمق نمونه برداری یک نکته بسیار مهم بوده و بر اساس هدف از انجام آزمایش و نوع محصول متفاوت خواهد بود. نمونه برداری ها در مزارع تا عمق 09سانتی متر و در باغات تا عمق 2متر انجام می شود.
3. دقت شود در نمونه برداری ها حدودا 5تا 19سانتی متر سطحی خاک را در نظر نمی گیرند زیرا در این عمق ریشه ها فعالیتی ندارند.
   
4. مهمترین عمق برای نمونه برداری عمق 29تا 09سانتی متر می باشد زیرا بیشترین میزان فعالیت ریشه ها برای جذب مواد غذایی در این عمق است.
   
5. دقت شود از این مناطق نمونه گیری نکنید: حصارها، جاده ها، تپه های فرسایش یافته، مناطق کم آب و نقاط شور و مرطوب، تالابها، کانالها، باتلاقها و نقاط نزدیک درختان، مکان هایی که کودهای آلی دامی- مرغی وجود دارند.
   
6. باید با توجه به عواملی مانند سن درختان و رقم پسته، شیب و پستی بلندی های زمین، روش و دورهای آبیاری، وضعیت ظاهری درختان، مدیریت کوددهی، زمین مورد نظر را به صورت یکنواخت تقسیم کرد و در زمینی که یکنواخت نیست را حتما باید به صورت جداگانه نمونه برداری کرد.
   
7. در زمان نمونه برداری باید دقت شود که رطوبت خاک در حد مناسبی باشد تا با مشکل مواجه نشوید.

چگونه منطقه نمونه برداری خاک را انتخاب کنیم؟

زمانی که یک منطقه را برای نمونه برداری در نظر می گیریم در صورتی که در ارتفاع، رنگ و بافت خاک و… تفاوتی وجود داشته باشد، باید منطقه مورد بررسی را به واحدهای کوچکتر برای نمونه برداری تقسیم نمود.

در مناطقی که این تفاوت ها وجود نداشته باشند می توان یک منطقه را یک واحد نمونه برداری در نظر گرفت. در این منطقه معمولا 5-7نمونه تهیه می شود.
در بسیاری از موارد هم می توان نمونه برداری را در هر 5 تا 19متر فاصله در منطقه مورد نظر، برای تجزیه و تحلیل بهتر انتخاب شود. 

ساده ترین راه برای نمونه برداری از خاک مزارع

در روشی ساده و کاربردی برای مزارع و واحدهای کوچک عمدتا 2-1هکتاری می توان در یک گوشه ای از زمین مورد نظر ایستاد و سنگی را پرتاب کرد. از نقطه ای که سنگ می افتد نمونه بر می دارید و سپس از همین نقطه 39 تا 49 قدم به سمت گوشه های زمین حرکت می کنید و نمونه برداری را تکرار می کنید.

 در نمونه برداری با این روش باید مزرعه یکنواخت باشد.

نمونه برداری از باغات چگونه انجام می گیرد؟

در نمونه برداری از باغات بهتر است نمونه برداری از اعماق 15سانتی متری به پایین انجام شود. با توجه به اینکه در محصولات باغی بیشتر فعالیت ریشه ها در عمق 29-39سانتی متری می باشد.

چه میزان نمونه برای آزمایشگاه مورد نیاز است؟

برای به دست آوردن بهترین نتیجه از آزمایش خاک بهتر است حداقل 2 کیلوگرم خاک هر منطقه برای تجزیه و تحلیل به آزمایشگاه تحویل گردد. نمونه خاکهای جمع‌آوری شده برای هر عمق نمونه‌گیری باید کاملاً با هم مخلوط شوند.
خاک باید از حداقل 19نمونه ساده در یک ظرف پلاستیکی تمیز به دست آمده و به طور کامل مخلوط شود. پس از مخلوط کردن، مقدار کافی از نمونه به آزمایشگاه منتقل می‌شود.
همچنین می توان در قطعه زمین مورد نمونه برداری، به حالت زیگزاک یا به صورت حرف W یا Z یا N حرکت کرده و حداقل در 8 الی 19نقطه زمین به فواصل تقریباً مساوی نمونه های یک کیلوگرمی تهیه نمود.

نکات مهم در مورد نمونه گیری خاک

برای تهیه نمونه برای آزمایشگاه بهتر است خاک پس از مخلوط شدن، به صورت یکنواخت روی کاغذ یا پارچه پخش شده و به چهار بخش مساوی تقسیم شود. سپس دو قسمت مخالف را دور ریخته و بقیه خاک را دوباره مخلوط کرد تا در نهایت به میزان خاک مورد نظر برسد.

نمونه های جمع آوری شده در نهایت داخل یک کیسه پارچه ای تمیز (کیسه ای که امکان تبادل هوا وجود داشته باشد) قرار داده شود. جزئیات نمونه گرفته شده را در برگه اطلاعات نوشته و یک کپی از این برگه اطلاعات را درون کیسه قرار داده و دهانه کیسه را محکم ببندید.

دقت شود خاک نمونه برداری شده نباید حاوی برگ و ساقه گیاهان باشد. قبل از شروع به نمونه برداری از تمیز بودن وسایل نمونه برداری (مته یا بیل، بیلچه، سطل) مطمئن شوید. بعد از دادن کود به زمین نمونه برداری نکنیم.

از چه ابزارهایی برای نمونه برداری خاک استفاده شود؟

برای اینکه نمونه برداری با دقت و صحیح انجام شود ابزارهای متنوعی وجود دارد. اما راحت ترین و در دسترس ترین این ابزارها بیل یا کلنگ است که در همه جا وجود دارد. همچنین ابزارهای دیگری برای نمونه برداری بنام اوگر یا مته  نمونه برداری به قطر 5تا 7/5سانتی متر وجود دارند که برای مناطقی که سنگ کمتری دارد، مناسب است. از مته های نوع مارپیچی برای خاکهای با رطوبت و از مته های نوع استوانه ای برای خاک های شنی و خشک استفاده می شود.

برای خارج کردن خاک ها از داخل مته، که روش نمونه برداری معمول و رایجی است، از ضربه یک چکش پلاستیکی کمک گرفته می شود. سایر وسایل مورد نیاز شامل سطل مناسب، پارچه مناسب، کاغذ، کیسه پارچه ای و برگه اطلاعات نمونه می باشد.
برگه اطلاعات نمونه خاک باید دارای اطلاعاتی از جمله تاریخ نمونه برداری، عمق نمونه برداری، هدف از نمونه برداری، نوع محصول، آدرس باغ و نام و نام خانوادگی نمونه گیرنده باشد.

 

چگونه از نمونه های گرفته شده مراقبت کنید؟

• نمونه ها باید به دور از هرگونه آلودگی نگه داشته شوند.
• نمونه ها نباید با دانه های کود و سایر مواد خارجی آلوده شوند.
• نمونه ها نباید با ماکروویو و یا فر خشک شوند.
• بهتر است در نزدیک ترین زمان ممکن نمونه ها پس از نمونه گیری به آزمایشگاه منتقل شوند.
• نمونه های بیولوژیکی باید حتما منجمد شوند.
• نوشتن اطلاعات بر روی برگه بهتر است با مداد انجام شود زیرا ممکن است جوهر خودکار پخش شود.
• کیسه های نگهداری خاک باید تمیز باشند.
• نمونه های خاک نباید با کودها و مواد شوینده نگهداری شوند.
• نباید نمونه های خاک را در محلی که قبلا محل نگهداری کود بوده است، خشک شوند.

بهترین زمان برای نمونه برداری خاک چه زمانی است؟

باید توجه داشت که بهترین زمان برای نمونه برداری خاک، پس از برداشت و قبل از استفاده از هر نوع کودی می باشد.
در باغبانی بایستی نمونه برداری در زمانی که درخت خواب است انجام شود.

نحوه صحیح نمونه برداری از خاک چگونه است؟

همانطور که می دانید نمونه برداری از خاک مهم ترین مرحله از مراحل آزمایش خاک است که معمولا توسط شخص کشاورز و یا باغدار انجام می شود.
جهت نمونه برداری حتما باید یک گودال به عمق 90 سانتی متر برای مزارع و برای باغبانی به عمق 1.5متر حفر شود. در باغبانی این گودال باید عمود بر ردیف درخت ها به صورتی حفر شود که گودال حفر شده بین دو درخت قرار گیرد و نمونه از سمتی تهیه شود که بر درخت ها عمود باشد.

گودال نمونه گیری باید به شکلی حفر شود که پروفیل خاک کاملا نمایان و آشکار باشد، دیدن پروفیل خاک توسط کارشناس از آزمایش خاک بسیار مهم تر است. کارشناس با دیدن پروفیل عمودی خاک تشخیص می دهد از چه نقاطی نیاز به تهیه آزمایش می باشد.
در صورتی که به کارشناس جهت نمونه برداری دسترسی ندارید بدین شکل عمل کنید:
5سانتی متر نخست پروفیل خاک را نادیده گرفته و یک بیل در عمق 49 سانتی متری پروفیل خاک فرو می کنید (یا چیزی شبیه به بیل یا سینی برای ریخته شدن نمونه روی آن.) سپس با یک بیلچه به آرامی از عمق 5سانتی متری تا 49سانتی متری از بالا به پایین می تراشید و روی بیل ریخته و نمونه را داخل پلاستیک قرار می دهید.

این نمونه 9تا 49شما خواهد بود. سپس مثل مرحله قبل بیل را در عمق 89سانتی متری گذاشته و از عمق 45تا 89سانتری متری به آرامی پروفیل خاک را می تراشیم و بر روی بیل ریخته و جمع آوری می کنیم. همین عمل را از عمق 85 تا 129 نیز تکرار کرده و نمونه را جداگانه نگهداری می کنیم.

نکات کاربردی در نمونه برداری خاک

• برای زراعت عمق های 39-9و 69-39 و 09-69 بایستی برداشته شود.
  
• نمونه هایی که از یک عمق خاص از نقاط مختلف زمین تهیه کردید بایستی با هم ترکیب کرده و سپس مخلوط بدست آمده را برای آزمایشگاه ارسال کنید، به عنوان مثال اگر از 4نقطه زمین نمونه تهیه کرده اید بایستی 4نمونه عمق 9 تا 49 را با هم ترکیب کرده و همین عمل را با نمونه های عمق 89-49 و 129-89 انجام دهید.
  
• در صورتی که هنگام نمونه برداری و تراشیدن پروفیل خاک متوجه لایه های خاص سخت یا بسیار سبک شدید بهتر است از آن قسمت خاص نمونه جداگانه تهیه کنید.
  
• جداسازی افق های خاک بر مبنای تراکم، رنگ، بافت و درصد سنگریزه انجام می شود. در صورتی که خاک دارای %59 سنگریزه باشد با لایه محدود کننده مواجه هستید.