کاشت و آبیاری باغ های پسته در اراضی شور
شاید بتوان گفت که شوری بیشتر از آنچه روی درختان بالغ و بارده تأثیر منفی می گذارد و موجب خسارت می شود؛ به نهال های تازه کشت شده و باغهای جدید الاحداث خسارت وارد می کند.
بیشترین اثر تنش شوری بر بذور، نهال ها و درختان در حال جوانه زدن و باغ های تازه کشت شده می باشد و این به دلیل مقاومت کم آنها به شوری است.
بخش قابل توجهی از باغ های پسته ای که در کشور احداث شده اند، عمر متوسط آنها حدود بیست سال می باشد و تقریبا در بیست سال قبل، منابع آبی از لحاظ شوری در وضعیت مطلوب تری نسبت به امروز قرار داشتند؛ به این معنی که شوری هنوز به عنوان یک مانع جدی در راه احداث و توسعه باغ های جدید مطرح نبوده است.
اما در حال حاضر شرایط به گونه ای است که در بسیاری از مناطق، باغداران یا در مراحل اولیه کاشت نهال با شکست مواجه میشوند و یا اینکه توفیق چندانی در سال های اولیه کاشت نهال و احداث باغ بدست نمی آورند و همه اینها البته تنها به شوری محدود نمی شود؛ بلکه دانش، تجربه و مدیریت باغدار نیز در این امر بسیار مؤثر می باشند.
آماده سازی زمین برای کاشت درخت
آماده سازی زمین در اراضی شور و غیر شور از مهمترین اولویت های احداث باغ است.
شاید با قاطعیت بتوان گفت که اکثر باغ هایی که حتی در قبل از دوران باردهی با انواع مختلف تنش ها مواجه شده اند، آماده سازی خاک و زمین، قبل از کاشت در آنها به خوبی انجام نشده است.
زمینی که برای احداث باغ پسته در نظر گرفته میشود، یا در گذشته زیر کشت محصولات زراعی و باغی بوده است و یا برای سال ها، کشت نشده است.
در هر دو حالت باید توجه داشت که در اثر حرکت ادوات کشاورزی و انواع فشارهای وارده از سطح زمین، در عمق حدود نیم متری از سطح زمین، لایه سخت و متراکمی شکل می گیرد که تقریبا برای تمام گیاهان چند ساله و حتی گیاهان زراعی یک ساله که دارای ریشه عمیق می باشند، به عنوان یک مانع جدی رشد مطرح است.
علاوه براین این امکان وجود دارد که در اثر آبیاری و در طی چند سال، بخش زیادی از آهک و نمک خاک شسته شده و در عمق حدود یک متری از سطح خاک، تجمع یابد.
وجود این لایه خیلی خطرناک تر از لایه “hard pane” معمولی است. زیرا به علت درصد بالای آهک (که گاهی تا 70 درصد می رسد)؛ علاوه بر ایجاد زمینه نامناسب برای نفوذ آب، هوا و ریشه، موجب تشدید کمبود و جذب برخی عناصر غذایی از جمله آهن، فسفر و روی می شود.
راه های از بین بردن لایه سخت در زمین
برداشتن لایه متراکم خاک، به شکل های مختلف انجام می شود:
١- حفر چاله با مته
چاله هایی به عرض حدود ۷۰ سانتی متر و به عمق یک متر با مته پشت تراکتوری ایجاد می شود.
باید توجه داشت که در خاک های سنگین و مخصوص زمانی که رطوبت بالا است، استفاده از مته موجب می شود که لایه بسیار سخت در دیواره چاله ایجاد شود که تقریبا به طور کامل مانع عبور ریشه از این قسمت میشود.
خاک خارج شده معمولا توسط برخی ترکیبات غذایی، کودهای آلی و شیمیایی غنی شده و دوباره به چاله برگردانده می شود.
اگر از کارگر برای کندن چاله ها استفاده شود، هزینه بیشتری دارد اما از این نظر که محیط مناسبی برای رشد ریشه فراهم میکند، بر مته ترجیح دارد.نهال یا بذر در وسط چاله کشت میشود. این روش حداقل برای چند سال اول کاشت نهال کفایت می کند.
۲- استفاده از بیل مکانیکی
در این روش معمولأ خاک روی ردیف به عرض یک متر و به عمق ۷۰ سانتی متر به طور کامل برداشت شده و بلافاصله برگردانده میشود.
در این روش نیز برای تقویت و غنی سازی خاک، قبل از حفر کانال و روی ردیف، انواع کودهای حیوانی و شیمیایی ریخته شده و توسط بیل مکانیکی با خاک برگردانده می شود.
باید توجه داشت که خاک زیر سطحی – که حاصلخیز نیست – به سطح خاک منتقل نشود، زیرا در این صورت در سال های اولیه کاشت، نهال رشد مناسبی نخواهد داشت
۳- استفاده از بیل لودری
استفاده از این دستگاه موجب می شود که هزینه آماده سازی زمین، تسطیح و از بین بردن لایه سخت، افزایش یابد و به دلیل جابجایی زیاد خاک، ممکن است درصد زیادی از خاک حاصلخیز در یک قسمت از زمین تجمع پیدا کرده و در قسمت دیگری از آن، خاک لایه های پایین – که از نظر غذایی فقیر است – بیشتر انباشته می شود و این مسئله موجب عدم یکنواختی در رشد نهال، بخصوص در سال های اول می شود.
غنی سازی خاک قبل از کاشت نهال در اراضی شور
آنچه در اراضی شور اهمیت دارد اینکه باید دوره نونهالی کوتاه شود؛ به عبارت دیگر هر چه رشد رویشی در چند سال اول کاشت بیشتر باشد، احتمال خشک شدن نهال بر اثر تنش شوری کمتر است.
بنابراین اگر چه در سالهای اولیه کاشت و قبل از باردهی، نیاز غذایی پسته زیاد نیست؛ اما اگر نهال در حال رشد، ضعیف باشد، بیشتر در معرض تنش شوری قرار می گیرد.
افزودن ترکیبات آلی فرآوری شده و گچ به همراه عناصری که پویایی کمتری در خاک دارند مانند فسفر، آهن و روی می تواند در دستیابی به هدف فوق، بسیار مفید واقع شود.
آیا کاشت بذر بهتر است یا نهال؟
اگر چه در اراضی غیر شور نیز، تفاوت فاحشی بین کاشت نهال یا بذر وجود دارد؛ اما این موضوع در مناطق با شوری زیاد، بسیار با اهمیت تر است.
واقعیت این است که استفاده از هر کدام از این دو روش، مدیریت خاصی لازم دارد در غیر اینصورت، ممکن است منجر به خشک شدن آنها شود.
برای احداث باغ در آب و خاک شور می توان هم از نهال و هم از بذر (کشت مستقیم) استفاده کرد.
آشنایی با روش کاشت مستقیم (بذر) در زمین
در کاشت مستقیم، باید بذور قبل از کاشت، چینه سرمایی شده و پس از اینکه بذر در آستانه جوانه زدن و قبل از رشد زیاد ریشه کشت شود.
اگر روش آبیاری جوی – پشته باشد، بذر در بالای محل داغ آب کاشته می شود. بستر کشت بسیار مهم است.
باید حدود 20 سانتی متری بالای سطح خاک با ماسه بادی پر شود. قبل از کاشت باید زمین آبیاری شود و بلافاصله پس از آبیاری و زمانی که ماسه بادی به طور کامل رطوبت جذب نمود، کاشت انجام شود.
کاشت باید تا 15 اسفند انجام شده باشد و تأخیر در کاشت به معنی افزایش اثرات شوری روی نهال است که نتیجه آن بد سبزی و خشک شدن نهال است.
پس از کاشت و به منظور تأمین رطوبت مناسب بذر، جلوگیری از خشک شدن خاک و خسارت احتمالی توسط برخی حیوانات، با یک پوشش پلاستیکی (ظروف یک بار مصرف) پوشانده می شود .
پس از سبز شدن و رفع خطر سرمای بهاره، می توان به تدریج ظرف را از روی نهال سبز شده برداشت کرد.
مزیت این روش این است که تا رسیدن به ماه های گرم سال که تنش شوری نیز شدت می یابد، نهال پسته به اندازه کافی رشد کرده و ریشه آن از لایه های سطحی خاک (که تجمع نمک در آنها زیاد است)، عبور کرده و شوری کمتر به آن خسارت وارد می کند.
چگونگی و زمان کاشت نهال در زمین
برای اینکه ضریب خطا در کاشت مستقیم کاهش یابد، باید کاشت از اوایل اسفند شروع شود. نظر به اینکه در این زمان هنوز نهال های سال جاری آماده کشت نیستند، به ناچار باید از نهال های چند ساله (عمومأ دو ساله) استفاده شود.
این نوع از نهال ها در گلدان های پلاستیکی نگهداری میشود. قبل از کاشت باید چاله هایی با عمق حداقل دو برابر طول ریشه و به عرض تقریبی 70 سانتی متر حفر شود.
پس از پر کردن نیمی از چاله با خاک زراعی، نیمه بالایی چاله باید حتما با ماسه بادی پر شود.
در شوری های بالا بهتر است نهال در وسط جویهای آب کاشته شود و آب به طور کامل نهال را در بر گیرد.
پس از کاشت باید بلافاصله آبیاری انجام شود و برای اطمینان از سبز شدن، در آستانه فعال شدن جوانه های رویشی، یک نوبت دیگر آبیاری تکمیلی انجام شود.
انواع روش های آبیاری درختان پسته
براساس مطالعات و تجربیات بدست آمده توسط نگارنده در یک دهه گذشته، مدیریت آبیاری باغ های پسته نامناسب بوده و علاوه بر افزایش تلفات آب، به تدریج بر درجه شوری خاک افزوده می شود و این موضوع یکی از چالش های جدی صنعت پسته کاری می باشد.
در اکثر موارد باغداران براساس نظر شخصی و با تقلید از سایر باغداران، مبادرت به آبیاری باغ ها می نمایند.
انتخاب بهترین روش آبیاری، میزان آب مصرف شده در هکتار و تعداد دفعات آبیاری در طول سال، همواره از مهمترین سئولات مطرح شده توسط باغداران بوده است.
بنابراین در این مجموعه سعی شده است اصول کلی آبیاری درختان پسته به اختصار توضیح داده شود و ارتباط روش آبیاری با شوری مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
در عین حال باید اذعان نمود که انتخاب برنامه آبیاری برای هر باغ و در هر منطقه به عواملی از قبیل: سن درخت، خصوصیات خاک، کیفیت و کمیت آب، میزان بارندگی سالانه و تغییرات شدید اقلیمی که در دوره های بحرانی رشد گیاه اتفاق می افتد، بستگی دارد.
۱- آبیاری به روش کرتی (غرقابی) درختان پسته :
در این روش آب در کرت های بزرگ پخش می شود و در تماس کامل با تنه درخت قرار می گیرد.این روش قدیمی ترین شیوه آبیاری در بسیاری از درختان میوه است.
به دلیل محدودیت شدید منابع آبی و مصرف زیاد آب در این روش، باغداران این شیوه آبیاری را عمدتا کنار گذاشته اند؛ اما هنوز به صورت پراکنده در برخی از باغ های پسته خراسان انجام می شود.
کاربرد این روش تا زمان به اندازه مناسبی از رشد رویشی نرسیده اند، موجب اتلاف بخش زیادی ازآب می شود؛ اما هنگامیکه درختان به بیشترین اندازه خود رسیدند و سطح باغ را فرا گرفتند (برای ارقام بسیار پر رشد مانند بادامی سفید و پسته قرمز)و هنگامی که شیب زمین مناسب باشد، مورد استفاده قرار می گیرد و از کارآیی مناسبی نیز برخوردار است.
زیرا سطح زیادی از مساحت باغ را ریشه در بر گرفته و تقریبا به طور کامل در تمام جهات گسترده شده است، بنابراین لازم است آب به طور کامل در اطراف درخت پخش شود، که در اینصورت امکان بهره مندی درختان از آب و منابع تغذیه ای بیشتر فراهم می شود و درخت کمتر تحت تنش شوری و خشکی قرار می گیرد.
نکته مهم این است که آبیاری باید از عمق مناسبی برخوردار باشد تا زمینه گسترش و نفوذ ریشه را به لایه های پایین خاک فراهم نماید که در اینصورت به علت بهره مندی ریشه از منابع آب لایه های عمیق خاک، درخت می تواند دوره های طولانی آبیاری را تحمل نماید.
باید در نظر داشت که این روش در آبیاری در خاک های با بافت سنگین که موجب ماندابی آب اطراف تنه درختان می شود، احتمال شیوع بیماری گموز (انگومک) را افزایش خواهد داد.
این روش با اندکی تغییر، تقریبا در بیشتر باغ های پسته استان کرمان اجرا می۔ شود. در این مناطق به دلیل شوری زیاد آب و خاک و جلوگیری از تجمع نمک، آب در کرتهای بزرگ وارد باغ می شود و آب تنها به روی پشته های بسیار باریک مجاور درخت نمی رسد (پناهی و همکاران، 1381).
2-آبیاری جوی و پشته – یک طرفه درختان پسته
بخش زیادی از باغ های پسته به خصوص در خراسان به این شیوه آبیاریمی شوند که به دو شکل اجرا می شود:
الف-در روش اول برای احداث باغ، جوی هایی به عرض حدود یک متر و عمق حدود نیم متر ایجاد می شود و نهال ها در محل داغ آب کاشته می شوند، تا ضمن تأمین رطوبت کافی برای نهال، از خشک شدن نهال در اثر رطوبت زیاد جلوگیری شود. آبیاری به این روش دو مشکل جدی برای درخت ایجاد می کند.
- اگر شوری آب بالا باشد در طول سال املاح زیادی روی پشته جمع شده و این وضعیت در سال های اول کاشت و در زمستان هایی که بارش بیشتر به صورت برف باشد، موجب وارد شدن تنش شوری زیاد به درختان جوان می شود؛ زیرا ذوب شدن تدریجی برف موجب انتقال بخش زیادی از املاح به ناحیه ریشه های فعال شده و برای چند روز افزایش شوری، موجب خواهد شد که قدرت جذب آب از ریشه ها به میزان زیادی کاهش یابد و در نتیجه درختان در اوایل فصل بهار قدرت جوانه زدن نداشته باشند.اگر برنامه مناسبی برای کاهش این تنش اجرا نشود، به احتمال زیاد درخت خشک خواهد شد؛ پدیده ای که تا کنون موجب وارد شدن خسارت زیاد به باغ های پسته جوان شده است (شرافتی،1381).
- بررسیهای متعدد نشان داده است که چون در این روش درختان از یک طرف آبیاری می شوند، ریشه ها عمدتا به طرف آب رشد کرده و در نتیجه امکان توسعه کامل و مناسب ریشه در جهات مختلف وجود ندارد. پیشنهاد می شود که در هر دو طرف جویهای انتقال آب ایجاد شود و در هر نوبت، آبیاری درختان از یک طرف انجام شود، تا ریشه ها به طور کامل رشد نمایند.
ب-در روش دوم، درخت روی پشته قرار می گیرد و توسط جوی های کوچک از هر دو طرف آبیاری می شوند، همراه با رشد درخت و هر ساله فاصله جوی از درخت افزایش می یابد و به عبارت دیگر عرض پشته زیاد می شود؛ تا جائیکه بخش زیادی از سطح باغ را پشته در بر می گیرد و در نهایت جوی هایی به عرض حدود1.5Mمتر بین ردیف ها ایجاد شده و عرض پشته ممکن است تا حدود ۴ متر برسد این شیوه برای درختان بالغ که به حداکثر رشد خود رسیده اند، استفاده میشود و در آبهای شیرین و شور مورد استفاده قرار می گیرد.
نظر به اینکه بخش زیادی از ریشه های فعال درخت در ناحیه آبیاری شده وجود دارد، بنابراین تجمع املاح در روی پشته نمی تواند خطر جدی (بخصوص در فصل رشد) برای درخت باشد.
ضمن اینکه این فرصت فراهم میشود تا هر سال حداقل یک نوبت املاح از سطح خاک جمع آوری شده و به خارج از باغ منتقل شود. باغ های زیادی در استان به این شیوه آبیاری می شوند.
این روش برای مناطقی که در سالهای اولیه کاشت، شوری آب زیاد نباشد، بیشتر کاربردی و عملی است.
۳- آبیاری در جوی های عریض(وسیع)
این روش بی شباهت به روش کرتی نیست. درختان در وسط جوی هایی با عرض حدود 3 متر کاشت می شوند و عمدتا در آب های باشوری بالا استفاده میشود این روش برای نهال و درختان بالغ هر دو قابل استفاده می باشد و آب به طور کامل با تنه درختان تماس دارد.
اگر بافت خاک سنگین بوده و شوری آب حدود 4 دسی زیمنس و کمتر باشد، احتمال شیوع بیماری گموز وجود دارد. در آبهای با شوری کم و یا زیاد و بافت سنگین خاک، به دلیل شرایط نامطلوب (رطوبت بالا و تهویه نامناسب خاک)، رشد ریشه با محدودیت مواجه شده و ممکن است حتی موجب خشک شدن درختان شود.
در این شیوه آبیاری، آب بیشتر در ناحیه ریشه های ضخیم و اطراف تنه است، که نقش زیادی در جذب آب از خاک ندارند.
در این روش اگر عرض پشته ها زیاد باشد (2تا 3 متر) به تدریج مکان مناسبی برای تجمع نمک خواهد بود و همانند روش قبل می توان در هر سال یک مرتبه، املاح را از سطح خاک جمع آوری نموده و به خارج باغ منتقل نمود.
چنانچه عرض پشته ها کم باشد، تمام نمک در محدوده نوار آبیاری تجمع می یابد و به تجربه ثابت شده است که به دلیل تجمع نمک در محدوده رشد ریشه ها و عدم امکان شخم سطحی، و وجود سله فراوان در سطح خاک، درختان بیشتر در معرض تنش ناشی از فراوانی املاح و شوری قرار می گیرند.
انواع روش های آبیاری نوین (تحت فشار) کشاورزی
از شروع استفاده از روش های نوین آبیاری در باغ های پسته مدت زمان زیادی نمی گذرد. عمده روش های آبیاری تحت فشار رایج در ایران عبارتند از:
آبیاری قطره ای (سطحی و زیر سطحی)، بابلر، کوزه ای (لوله های سفالین) و زیر سطحی با لوله های اسفنجی.
از بین روشهای فوق دو روش بابلر و قطره ای کاربرد بیشتری دارند. این دو روش اگر از ابتدای کاشت نهال اجرا شوند، درخت در طول دوره رشد با محدودیت خاصی مواجه نخواهد شد.
به کارگیری این روش ها برای درختانی که در دوره باردهی بوده، نتیجه مناسبی نداشته و به دلیل عدم اجرای مناسب، پایین بودن سطح اطلاعات بهره برداران و اعمال مدیریت نادرست، باغداران در بسیاری از موارد ناچار به حذف آنها از باغ شده اند؛
زیرا مدتی طول می کشد تا درختان به روش جدید آبیاری عادت کنند و در این مدت، تنش آبی به درخت وارد می شود.
نکات مهمی که باید در آبیاری قطره ای زیر سطحی رعایت کرد
خطوط انتقال باید در عمق حدود ۸۰ سانتی متری خاک و در دو خط که فاصله هرکدام از درخت حدود 1.5متر باشد کار گذاشته شوند و در چند سال اول چهار نازل در چهار طرف درخت کفایت می کند.
براساس نتایج بدست آمده از طرح تحقیقاتی اولا اینکه اجرای آبیاری قطره ای زیر سطحی در اراضی با بافت سنگین و با شوری بالا موجب خواهد شد که چند روز پس از نوبت آبیاری، در اثر تبخیر آب از سطح خاک، املاح زیادی به خصوص سدیم در طبقات بالایی خاک تجمع پیدا کند و این مسئله موجب می شود که رشد نهالهای تازه کشت شده به کندی صورت گیرد.
به منظور کاهش اثرات شوری لازم است در فصول پاییز و زمستان و پس از استفاده از گچ (به عنوان یک ترکیب اصلاح کننده) آبیاری سنگین (غرقابی) انجام شود.
در سه سال اول اجرای طرح، رشد نهال هایی که با روش زیر سطحی آبیاری شده بودند خیلی کندتر از نهال هایی بود که با روش آبیاری قطره ای سطحی آبیاری شدند؛ اما به تدریج که ریشه ها از طبقات سطحی خاک عبور کردند، رشد نهالها در آبیاری قطره ای زیر سطحی پیشی گرفت (افشار و شرافتی، ۱۳۸۹).
پس از گذشت چند سال از اجرای آبیاری قطره ای سطحی، به دلیل تجمع فراوان نمک در لایه های سطحی، بخش زیادی از نهالها از بین رفتند؛ اما نهال هایی که با روش آبیاری قطره ای زیر سطحی آبیاری شدند از رشد مناسبی برخوردار بودند و شوری کمترین تأثیر را روی نهالهای جوان داشت (افشار و شرافتی، ۱۳۸۹).
آشنایی با آبیاری به روش بابلر
در این روش برای هر ردیف درخت، یک خط انتقال اصلی و برای هر درخت یک خروجی در نظر گرفته میشود که با دبی های مختلف طراحی شده است که معمولا ثابت و غیر قابل تنظیم می باشند.
برای نهال و درختان با سن کم می بایست در اطراف آنها طشتک احداث نمود و هر سال اندازه طشتک را افزایش داد که در غیر اینصورت رشد ریشه با محدودیت مواجه شده و در نتیجه رشد مطلوبی حاصل نخواهد شد.
ایجاد طشتک مشکلاتی را برای باغدار موجب می شود که میتوان به هزینه سالانه احداث طشتک، احتمال وارد شدن خسارت به لوله های پلی اتلنی توسط کارگران، هزینه بالای مبارزه با علفهای هرز و مشکلات ایجاد شده در استفاده از کودهای آلی (به شکل کانال کود و چالود).
براساس مطالعات تجربی، تا زمانیکه نهال هاباطشتک آبیاری شوند، رشد مطلوبی نخواهند داشت. استفاده از این شیوه آبیاری برای درختان بالغ بسیار مشابه روش آبیاری غرقابی خواهد بود؛
با این تفاوت که در آبیاری غرقابی، حجم زیاد آب در مدت کوتاهی وارد باغ می شود؛ اما در این روش مقدار کم آب در مدت زمان بیشتری وارد باغ خواهد شد. یکی از بزرگترین مزیت های استفاده از این روش، کاهش تلفات آب در مسیر انتقال آب تا پای درخت می باشد.
دلایل تغییر روش آبیاری و پیامدهای آن در اراضی شور
به دلایل مختلف از جمله کاهش مصرف آب، بکارگیری روش های آبیاری تحت فشار و کاهش تنش شوری، ممکن است باغدار ناچار به تغییر روش آبیاری باشد.
این مسئله بیشتر در مورد اراضی شور مصداق پیدا می کند که به دلیل افزایش شوری در بخش های مشخصی از باغ، باغدار بهترین راه گریز از تنش شوری را تغییر روش آبیاری می داند.
هر گونه تغییر نادرست در روش آبیاری می تواند زمینه بروز خسارت به درختان پسته را لااقل برای یک دوره کوتاه مدت فراهم نماید.
آنچه اهمیت دارد اعمال مدیریت صحیح تغییر روش آبیاری می باشد که این مسئله باید با راهنمایی و مشاوره کارشناسان و متخصصین انجام شود.
در ادامه نحوه تغییر روش آبیاری (در روش های مختلف آبیاری) و میزان تأثیر آنها در کاهش یا افزایش تنش شوری توضیح داده میشود.
١- تبدیل روش آبیاری کرتی به بابلر
در چند سال گذشته مشاهده شده است که به دلیل محدودیت سطح برداشت آب در بخش هایی از خراسان، باغداران به منظور مقابله با کاهش میزان برداشت آب، در برخی از باغ های مسن، اقدام به تغییر روش آبیاری از کرتی به بابلر نمودند.
تقریبا در بیشتر موارد مشاهده گردید که پس از گذشت یک دوره کوتاه مدت (یک تا دو سال)، به دلیل وارد شدن تنش به درخت و کاهش عملکرد، باغدار مجبور به حذف روش آبیاری بابلر شده و مجددا روش آبیاری کرتی را ادامه داده است.
از آنجائیکه برای برای مدت طولانی، درختان با روش کرتی، آبیاری شده اند و با این روش عادت کرده اند، تغییر ناگهانی از کرتی به بابلر، بدون شک موجب بروز تنش کم آبی و در نتیجه کاهش عملکرد می شود.
به منظور تامین نیاز آبی درخت، لازم است در تعداد بابلرهای در نظر گرفته شده برای هر درخت و استفاده از آبیاری تکمیلی – به خصوص در ماه های گرم سال – دقت لازم انجام شود تا اینکه به تدریج درخت خود را با روش جدید وفق دهد.
۲- تبدیل روش آبیاری جوی – پشته به قطرهای
همانطور که قبلا توضیح داده شده است، در مناطق مختلف پسته کاری، هر دو روش آبیاری قطره ای سطحی و زیر سطحی برای آبیاری درختان پسته بالغ استفاده شده است.
بنا به دلایلی که پیشتر ارائه شد، آبیاری قطره ای سطحی در آبهای شور و مناطق خشک و با سطح تبخیر زیاد برای درختان پسته کارآیی مناسبی نداشته است. بنابراین منظور آبیاری قطره ای زیر سطحی است.
بکارگیری این روش نیز در باغ هایی که برای مدت طولانی با روش جوی و پشته آبیاری شده اند، موجب بروز تنش حداقل برای سال های ابتدایی خواهد شد.
در این مورد نیز بکارگیری آبیاری تکمیلی به صورت سطحی و بخصوص در ماههای گرم سال و در زمستان به منظور آبشویی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. در غیر اینصورت شاید باغدار مجبور به حذف این روش گردد.
٣- تغییر مسیر آبیاری در روش جوی – پشته
یکی از روش های معمول آبیاری که در سطح وسیع در باغ های پسته خراسان اجرا می شود، آبیاری جوی و پشته است؛ که در آن درختان روی پشته های بعضا عریض قرار دارند و بین ردیف ها انجام آبیاری می شود.
پس از گذشت چند سال، بیشترین تجمع نمک در روی پشته ها مشاهده میشود. عده ای بر این باورند که تجمع زیاد نمک در روی پشته و در سطح خاک، موجب بروز تنش شوری به درختان می شود.
برای رفع این معضل تصمیم می گیرند که مسیر آبیاری را تغییر دهند. به عبارت دیگر جای پشته و مسیر آب را عوض می کنند و خاک روی پشته را به داخل جوی آب منتقل کرده و آب به اطراف درختان منتقل می شود.
با این تغییر مسیر آبیاری، مشاهده شده است که چنانچه مدیریت مناسبی اعمال نشود، به دلیل بالا بودن میزان املاح در خاک روی پشته ها که جابجا شده است و وجود ریشه های فراوان و فعال در آن منطقه، بخشی از درختان در سال اول با تنش شدید شوری روبرو می شوند؛ که حتی ممکن است باعث خشک شدن آنها شود.
برای جلوگیری از بروز این عارضه، پیشنهاد می شود که خاک روی پشته ها که نمک فراوان دارد، به طور کامل از باغ خارج شود و چنانچه از نظر اقتصادی این کار مقرون به صرفه نباشد، در اواخر اسفند و قبل از سبز شدن درختان، آبیاری سنگین انجام شود تا درصدی از نمک اطراف ریشه را به لایه های پایین خاک منتقل نماید و از بروز پدیده تنش شوری جلوگیری شود.
نیاز آبی پسته چه مقدار است
نیاز آبی پسته با توجه به وضعیت خاک، درصد مواد آلی، نوع رقم، سن درخت، کیفیت آب، روش آبیاری و وضعیت تغذیه درختان بسیار متغییر است.
در باغهای پسته در منطقه کرمان در طول فصل رشد از 8000 تا 15000مترمکعب آب در هکتار مصرف می شود که به طور متوسط در 8 نوبت در اختیار درختان قرار می گیرد و 3تا 4 نوبت آن بعد از برداشت محصول در فصول پاییز و زمستان انجام می شود (شریعتی، 1375)
در منطقه کرمان آب مورد نیاز نهال پسته در چهار سالگی 2291 متر مکعب و برای سالهای بعد به ترتیب 2507، 2739، 4516 و 4604 متر مکعب در هکتار در سال بدست آمد (سند راهبردی تحقیقات پسته، 1389).
با افزایش مقدار آب، رشد سبزینه ای و گلدهی افزایش پیدا می کند؛ اما میوه دهی کاهش یافت که موجب کاهش محصول خشک و تر گردید (سند راهبردی تحقیقات پسته،1389).
نیاز آبی یک درخت پسته در طول فصل رشد در شرایط اقلیمی کالیفرنیا۔ آمریکا، 28726 لیتر (28.7متر مکعب) و برای یک هکتار (با احتساب 400 درخت) برابر با 11480 متر مکعب خواهد شد.
اگر آبیاری زمستانه را به مقدار فوق اضافه نماییم، کل آب مورد نیاز در یک هکتار باغ پسته کالیفرنیا برابر با 16480 متر مکعب خواهد بود. برای شرایط رفسنجان – ایران، نیاز آبی یکی درخت پسته در سال در حدود 4844لیتر (4.8. متر مکعب) محاسبه شده است که با احتساب 833درخت برای یک هکتار، نیاز آبی یک هکتار باغ پسته در طول فصل رشد برابر با 4032متر مکعب خواهد بود (یعقوبی، 1392).
کارایی مصرف آب در باغهای پسته
درخت پسته با دو صفت مقاومت به خشکی و شوری شناخته شده است، بیش از 200 هزار هکتار باغ پسته در ترکیه وجود دارد که به صورت دیم کاشته شده است و متوسط بارندگی در مناطق پسته خیر این کشور در حدود 400 میلیمتر است.
براساس آمارهای موجود متوسط عملکرد در کشور ترکیه حدود 600 کیلوگرم پسته خشک در هکتار است که تقریبا بدون آبیاری بیش از نصف محصول باغ های ایران برداشت می شود.
در مناطق مختلف کشور، میزان مصرف آب بسیار متفاوت است. در بیشتر مناطق پسته خیز خراسان باغ های پسته به طور متوسط به مدار 24 تا 30 روز آبیاری می شوند و اگر در هر نوبت آبیاری حدود 700 متر مکعب آب وارد باغ شود و به طور متوسط 10 نوبت آبیاری در طول سال انجام شود، سالانه در هر هکتار حدود 7000 متر مکعب آب مصرف می شود.
اگر متوسط عملکرد، 1000 کیلوگرم پسته خشک در نظر گرفته شود، برای تولیدیک کیلو گرم ماده خشک، حدود 7 متر مکعب (7000 لیتر) آب مصرف می شود اگر قیمت پسته خشک در بهترین شرایط 300 هزار ریال در نظر گرفته شود، ارزش هر لیتر آب تقریبا برابر با 43 ریال خواهد بود.
بهترین برنامه پیشنهادی برای آبیاری درختان پسته
به طور قطع نمی توان یک برنامه کلی برای آبیاری باغ های پسته در سراسر استان تنظیم و ارائه نمود؛ اما برنامه پیشنهادی با اندکی تفاوت برای بخش زیادی از باغ های پسته در مناطق پسته خیز قابل اجرا خواهد بود.
اواخر فروردین ماه زمانی است که گلدهی در تمام ارقام پسته پایان یافته و سطح برگ و اندازه شاخه با سرعت رو به افزایش است.
در این زمان تبخیر و تعرق از خاک ناچیز است و بارندگی های بهاره شرایط مناسبی ایجاد می کند و بنابراین تا پایان اردیبهشت نیازی به آبیاری نیست. از اوایل اردیبهشت تا اواسط خرداد در اکثر مناطق استان، اولین آبیاری باغ ها شروع میشود.
تعیین دور آبیاری برای درختان بارور و نهال اندکی متفاوت است.
براساس مطالعه انجام شده در ایستگاه تحقیقات پسته خراسان، اگر سایر پارامترهای مؤثر در نیاز آبی پسته که قبلا اشاره شد، رعایت شده باشد در شوری آب8 دسی زیمنس بر متر، آبیاری را می توان بر مدار 35 روز تنظیم نمود؛ بنابراین نوبت دوم آبیاری در اواخر تیرماه و به همین ترتیب تا پایان مهرماه هر 35 روز یک نوبت باغ آبیاری میشود.
نظر به اینکه ارقام زودرس از اوایل مرداد قابل برداشت می باشند، بنابراین باغ هایی که میوه آنها برداشت شده است، حساسیت کمتری به تنش آبی نشان خواهند داد.
اما از آنجائیکه فرآیند تشکیل و تکامل جوانه گل ماده در اواخر شهریور مجددأ از سر گرفته می شود، پس لازم است که آبیاری اواخر شهریور – اواسط مهر با دقت بیشتری انجام شود.
پس از این تاریخ، آبیاری باغ باید قطع شود تا زمانی که در اثر سرما برگها به طور کامل ریزش کنند.
اگر آبیاری تا قبل از ریزش برگها به طور مرتب انجام شود، دوره رکود درخت به تأخیر افتاده و مقاومت آن به یخبندان های شدید کاهش خواهد یافت (شرافتی، 1387).
بر اساس مطالعه انجام شده آبیاری کامل باغ در فصل پاییز و زمستان تأثیر معنی داری بر عملکرد و کیفیت میوه ندارد (محمدی و همکاران، 1383).
از اواخر آذر تا اواخر بهمن (حدود دو ماه) فرصت مناسبی است تا یک نوبت آبیاری سنگین زمستان انجام شود.
در فاصله پاییز تا اواخر زمستان به طور متوسط 150 میلیمتر بارندگی در اکثر مناطق وجود دارد و این به تأمین حداقل نیاز آبی درخت در فصول پاییز و زمستان کمک می کند.
در برخی از مناطق در اواخر اسفند برای آماده سازی باغ یک نوبت آیباری سبک انجام می شود که چنانچه بارندگی وجود داشته باشد نیازی به آبیاری نیست؛ مگر در باغ هایی که با آبهای با شوری بالا آبیاری می شوند که در این صورت لازم است در آستانه جوانه زدن درخت یک نوبت آبیاری انجام شود تا تنش شوری کاهش یابد. همانطور که اشاره شد از اواخر اسفند تا اواخر اردیبهشت – اواسط خرداد، در مورد درختان بارده، تقریبا نیازی به آبیاری نیست تجربیات نگارنده).
دور آبیاری مناسب در روش سطحی در بهار و پاییز 30-40 روز و در تابستان 25 روز توصیه شده است.
آبیاری منظم موجب کاهش قابل ملاحظه ای در پدیده سال آوری می شود. حساس ترین زمان آبیاری درخت پسته جهت تولید محصول مناسب، زمان گلدهی (فروردین) و زمان رشد مغز (تیر ماه) است (فیضی، 1392).
برنامه آبیاری برای نهال های پسته و قبل از سن باردهی، تفاوت زیادی با درختان بالغ دارد.
در سال اول کاشت، مدار آبیاری 12 روز مناسب است. آبیاری معمولا از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا پایان مهرماه ادامه دارد. در فصول پاییز و زمستان در نوبت آبیاری سبک و یک نوبت آبیاری سنگین کفایت می کند.
نکته قابل توجه این که در سال های آینده و هم زمان با افزایش سن درخت، می بایست مدار آبیاری باغ به تدریج افزایش یابد (تجربیات نگارنده).
پیامدهای آبیاری بیش از حد نیاز در باغهای پسته
1-رشد کاذب شاخه سال جاری
تشکیل شاخه های جدید از ابتدای فروردین ماه همزمان با فعال شدن جوانه های رویشی آغاز می شود و معمولا تا اواسط اردیبهشت ادامه دارد.
اگر درخت در مرحله باردهی (بلوغ) باشد، تمام جوانه های رویشی و جوانه های گل، در رشد اولیه شاخه تشکیل می شوند و در ادامه فصل رشد، قطر و ضخامت شاخه افزایش یافته، فرآیند توسعه جوانه های گل و جوانه های رویشی ادامه می یابد.
اگر شرایط برای فعال شدن رشد رویشی فراهم باشد (آب و کود ازته زیاد)، از اواخر خرداد، رشد رویشی دیگری از جوانه انتهایی آغاز می شود که به رشد کاذب و در بین باغداران به رشد تیرماهی (شاخه سرخ) معروف است.
در روی این شاخه ها هیچ جوانه گلی تشکیل نشده و معمولا جوانه رویشی کمتری تشکیل می شود(شرافتی، 1385).
۲- گسترش آفات و بیماریها
براساس تجربیات بدست آمده در یک دوره طولانی، آبیاری بیش از حد نیاز و در زمان نامناسب می تواند باعث گسترش آفات و بیماری ها در سطح بسیار زیاد شود.
رابطه معنی داری بین آبیاری زیاد و بافت خاک سنگین خاک با بروز بیماری گموز (بیماری پوسیدگی طوقه) مشاهده شده است.
همچنین هر چه مدار آبیاری نزدیک تر باشد، به دلیل اینکه غلظت شیره سلولی رقیق تر شده و بافت برگ از ضخامت کمتری برخوردار خواهد شد، آفات مکنده نظیر پسیل و زنجره پسته بهتر می توانند از گیاه تغذیه کند و در نتیجه احتمال طغیان آفات بیشتر می شود.
شاید بتوان گفت یکی از دلایل اصلی سمپاشی های زیاد در بسیاری از باغ های پسته آبیاری بیش از مقدار مورد نیاز است، در مطالعات میدانی متعدد مشخص گردیدکه باغ هایی که به مدار 24 روز آبیاری می شوند، احتمال طغیان آفات و بخصوص پسیل در آنها به مراتب بیشتر از باغ هایی است که به مدار 36 روز آبیاری می شوند (تجربیات نگارنده)
٣- افزایش شوری خاک
آب آبیاری می تواند یکی از عوامل مهم شوری شدن اراضی باشد؛ حتی آبهایی که مقدار نمک آنها بسیار کم است.
در هر نوبت آبیاری مقدار زیادی املاح مختلف وارد خاک می شود که به نوبه خود موجب افزایش تنش شوری به درخت خواهد شد.
به عنوان مثال اگر شوری آب یا هدایت الکتریکی (EC) برابر 4 دسی زیمنس بر متر باشد و در هر نوبت آبیاری 700 متر مکعب آب وارد باغ شود، در هر نوبت آبیاری تقریبا 1792 کیلوگرم انواع نمکها وارد خاک می شود( علیزاده، 1378).
افزایش شوری آب از 0.58 به 3.7دسی زیمنس بر متر، شوری خاک را از 1.9 به 24.8دسی زیمنس بر متر افزایش می دهد.
نتایج یک آزمایش نشان داد که پس از چهار سال مصرف آبهای باشوریهای 2، 5 و 8 دسی زیمنس بر متر، شوری عصاره اشباع لایه سطحی خاک تا عمق 60 سانتی متر به ترتیب حدود 5، 7.5و 9 دسی زیمنس بر متر شد و همچنین درصد سدیم قابل تبادل خاک (ESP) در شوری های آب آبیاری فوق الذگر به ترتیب 20، 23 و 30 درصد بود (فیضی، 1392).
۴- گسترش سطحی ریشه ها
تنش خشکی یکی از دلایل اصلی توسعه ریشه در اکثر گیاهان و بخصوص پسته به اعماق خاک است.
اگر از زمان کاشت نهال، آبیاری سطحی و با مدار کوتاه انجام شود، بخش زیادی از ریشه ها در لایه های سطحی خاک رشد می کنند و چون در اثر تبخیر زیاد آب، درجه شوری سطح خاک افزایش می یابد، بنابراین در این وضعیت، درخت با تنش خشکی و شوری زیادی مواجه می شود.
۵- سیاه شدگی انتهایی میوه ها
مشاهده شده است که آبیاری درختان در ارقام کله قوچی، اوحدی و فندقی در سال های اولیه باردهی و در اواخر فروردین تا اواسط اردیبهشت، معمولا موجب بروز اختلالات فیزیولوژی خاصی در درخت پسته می شود که در نتیجه آن انتهای میوه هابه صورت موجی شروع به سیاه شدگی کرده و در نهایت ریزش می کنند.
این عارضه در پاره ای از موارد به حدی زیادی است که برخی از باغدران به اشتباه آن را به خسارت ناشی از خسارت زنجره پسته نسبت می دهند.
براساس پاره ای از مدارک موجود، به هم خوردن نسبت کلسیم در شیره گیاهی می تواند یکی از دلایل بروز این عارضه باشد؛ که البته این مطلب به طور کامل تأیید نشده است.
آبشویی زمین های کشاورزی
همانطور که اشاره شد آبیاری با آبهای شور، موجب وارد شدن مقدار زیادی انواع نمکها به باغ در طول سال خواهد شد.
استفاده از انواع روش های آبیاری تأثیری بر میزان کل نمک ورودی به باغ نخواهد داشت؛ تنها تفاوت در محل تجمع نمک خواهد بود.
به عنوان مثال اگر درختان روی پشته باشند، تجمع املاح به طور عمده در اطراف تنه درخت و روی ردیف می باشد و چنانچه آبیاری روی ردیف انجام شود بطوریکه تنه درختان داخل آب قرار گیرد، بیشتر انباشتگی نمک بین پشته ها خواهد بود.
در هر حال به علت تبخیر زیاد آب از سطح خاک، به تدریج بر میزان نمک در لایه های فوقانی اضافه می شود.
یکی از روش های مؤثر در کاهش آبشویی است که لازم است حداقل هر سال یکبار انجام شود؛ اما قبل از آبشویی بهتر است بخش زیادی از نمک (بخصوص سدیم) از سطح خاک جمع آوری شود و از باغ خارج شود و پس از استفاده از ترکیبات اصلاح کننده نظیر گچ، آبیاری سنگین صورت گیرد تا ضمن خروج بخش مهمی از نمک خاک، ساختان خاک اصلاح شده و درجه نفوذ پذیری آب، هوا و ریشه به داخل خاک افزایش یابد.
بهترین زمان آبشویی در دوره ای است که درخت فعال نیست (اوخر آبان – اوایل اسفند).
مقدار آب وارد شده به باغ باید به حدی باشد که تمام سطح پشته ها را بپوشاند و نکته مهم اینکه سرعت ورود آب نباید زیاد باشد تا کارآیی آب افزایش یابد.
نتیجه گیری
با اعمال یک برنامه ترکیبی متشکل از تغذیه مناسب، اصلاح خاک، مالچ پاشی، شخم سطحی و به موقع خاک و آبیاری عمیق، می توان کارآیی مصرف آب را به مقدار زیادی افزایش داد.
پسته گیاهی است که دارای ریشه اصلی طویل و ریشه های جانبی محدود است.
اگر شرایط فراهم شود (بافت خاک لومی و آبیاری عمیق) ریشه پسته بیش از دو متر در خاک نفوذ می کند.
آبیاری های سنگین، موجب می شود که ریشه پسته بیشتر در لایه های پایین خاک نفوذ نماید و در نتیجه مقاومت درخت به تنش شوری و خشکی افزایش می یابد.
شاهد این مدعا باغ هایی هستند که در سال های بسیار کم باران و بدون آبیاری از رشد مناسبی برخوردارند (باغهای پسته دیم).
یکی از فنونی که موجب خواهد شد مقاومت درخت پسته به خشکی افزایش یابد، استفاده از کانال کود و یا چالکود است که طی آن با افزایش مواد آلی، زمینه فعالیت بیشتر ریشه به اعماق خاک را فراهم نموده و کمک فراوانی به ذخیره آب و تأمین مواد غذایی خواهد نمود.
اگر پس از آبیاری های تیر و مرداد (گرمترین ماه های سال با استفاده از روتیواتور، ناحیه آبیاری شده، شخم سطحی زده شود، تبخیر آب از سطح خاک به مقدار زیادی کاهش می یابد.
پس از اولین آبیاری در خرداد ماه، می توان از ماسه بادی، گچ خاگ و یا گود حیوانی کاملا فرآوری شده به مقداری که یک لایه نازک سطح خاک را بپوشاند، استفاده کرد تا به این طریق از تبخیر آب از سطح خاک به میزان زیادی جلوگیری شود.
یکی دیگر از روش هایی که هزینه ای برای باغدار ندارد اما می تواند در گاهش مصرف آب بسیار مؤثر باشد، وجود علف های هرز گم خطر است، که به عنوان یک پوشش مناسب در سطح خاک قرار می گیرند و ضمن تعدیل درجه حرارت سطح باغ در روزهای گرم سال، موجب افزایش مواد آلی خاک شده و از طرفی محیط مناسبی برای فعالیت برخی از حشرات آفت ایجاد می کنند تا از فعالیت آنها روی درخت کاسته شود.
براساس یک مطالعه تجربی، در مجموع با تلفیق روش های پیشنهادی فوق، با مصرف حدود 5000 متر مکعب آب در سال در هر هکتار، ضمن اینکه درختان بالغ از شادابی مناسبی برخوردار می باشند، نیاز به سمپاشی به میزان زیادی کاهش یافته و عملکرد مناسبی نیز حاصل خواهد شد.
مشاهده تمامی محصولات فروشگاه
-_1_350x350.jpg)
11-(1)_350x350.jpg)
منبع:کاشت پسته در اراضی شور
مولف:مهندس عبدالحمید شرافتی
