تاریخچه درخت پسته در ایران

در مورد تاریخچه درخت پسته، مورخ نویسان شواهد مختلفی ارائه کرده‌اند.

درست است که پسته از سالیان دور و درازی در ایران بوده است و حتی به کشورهای دیگر نیز صادر شده؛ ولی فقط از سال 1284 به این‌طرف، میزان صادرات به‌صورت مستندشده موجود هست.

تاریخچه درخت پسته در ایران را ابتدا بر اساس شواهد و نظرات مورخان توضیح می‌دهیم و سپس بر اساس مستندات سال 1284 به بعد خواهیم گفت که ایران چقدر پسته تولید و صادر می‌کرده است.

تاریخچه پسته در ایران

قدیمی‌ترین اثری که از پسته در جهان به دست آمده، قطعه چوب نیمه‌سوخته‌ای مربوط به عصر حجر است که در حدود هزار سال پیش در اطراف شهرستان فسا (استان فارس) پیدا شده و هم‌اکنون در موزه پارس نگهداری می‌شود.

هرودوت مورخ مشهور یونانی نیز در نوشته‌های خود اشاراتی به کشت پسته در ایران کرده، بنابراین درخت پسته در ایران سابقه تاریخی دارد و گمان می‌رود که این محصول از چهار هزار سال پیش در ایران کشت می‌شده است. ایرانیان از دورترین ایام تاریخ خواص خون‌ساز، حیاط بخش و هوش‌افزای محصول پسته را به می‌دانستند.

به روایات منابع باستانی، ضحاک، پارس‌ها را (پسته خوار) خطاب کرده و پارت‌ها مردانی وصف شده‌اند که از کودکی پسته را به‌عنوان خوراکی نیروبخش، مقوی و کم‌حجم همواره به همراه داشته‌اند.

به روایت حکیم طوس فردوسی، پادشاه ساسانی در واپسین ایام عهد باستان فرمان می‌دهد پسته را همچون خوراکی حیاطی و انرژی‌بخش در دژهای خراسان انبار کنند تا بتوانند در هجوم دشمن مقاومت کنند.

در حمله تاتاران نیز دژ نشینان ایرانی در قلعه معروف کالیون خراسان مدت طولانی در محاصره مغولان مقاومت می‌کنند؛ در حالی که خوراک آن‌ها تنها پسته و گوشت خشک‌شده بوده است. کلمه لاتین pistacia از اسم آن در زبان فارسی piste یا peste مشتق شده است.

تشکیل واژه پسته در ایران

روانشاد دکتر خانلری لفظ فارسی پسته را از مردم نواحی شمال خراسان می‌دانست. ایشان گفتند که کلمه پسته یک واژه ایرانی بسیار کهن است که از مردمان مستقر در محدوده پسته خیز خراسان در جنوب جیحون منشأ گرفته است.

پسته، یک میوه بهشتی است!

محمد بن جریر طبری قرن سوم هجری قمری، مبدأ پیدایش پسته را هم‌زمان با استقرار حضرت آدم در کره زمین دانسته و نوشته است.

می‌گویند میوه‌هایی که خداوند هنگام حبوط به آدم داد؛ ده میوه پوست‌دار و ده میوه بی پوست بوده که میوه‌های پوست‌دار عبارت‌اند از؛ گردو، بادام، پسته، فندق و… .

مسعودی جهانگرد و مورخ مسلمان نیز در سال 322 هجری قمری در مروج الذهب و معادن الجواهر، پسته را رهاورد حضرت آدم از بهشت دانسته و نوشته است چون آدم از بهشت بیرون شد مشتی گندم و سی شاخه از درختان بهشت به همراه داشت که یکی از آن‌ها پسته بوده است.

در تورات نیز از پسته سخن به میان آمده است و گفته شده است که یعقوب (ع) هنگام رفتن فرزندانش به دربار مصر، گفته است که عسل، کتیرا و پسته را به‌عنوان سوغات با خود ببرند.

اولین نواحی رویش درختان پسته در ایران

جنگل‌های وحشی و خودروی پسته ایران در منطقه شمال شرقی ایران، ناحیه سرخس و مناطق جنوبی آن تا زود آباد تربت جام، پیشینه باستانی دارد.

تصور می‌شود درخت پسته حدود 3 – 4 هزار سال قبل در ایران وجود داشته و مورد کشت و کار قرار گرفته است و پس از ایران به سایر نقاط جهان به‌خصوص کشورهای اطراف دریای مدیترانه  منتقل گردیده است.

در بین نظراتی که در مورد منشأ درختان پسته مطرح گردیده؛ علاوه بر ایران، از افغانستان و ترکستان نیز یاد شده است.

در حال حاضر استان کرمان و منطقه رفسنجان به‌عنوان مهم‌ترین منطقه پسته‌کاری ایران و جهان محسوب می‌شود. اکنون بیش از 500 هزار هکتار باغات پسته بارور و غیر بارور در کشور وجود دارد.

تاریخچه صادرات پسته ایران به جهان

از حدود 200 سال پیش مازاد پسته مصرفی در ایران به خارج صادر می‌شده است. بخش عمده پسته صادراتی ایران در آن روزگار از نواحی پسته خیز قزوین و دامغان و خراسان و یزد و نواحی اصفهان تأمین می‌شده و بیشتر به روسیه می‌رفته است.

قدمت مناطق رفسنجان، کرمان، سیرجان، یزد، اصفهان و زرند بین 100 تا 250 سال بوده و سابقه شهربابک، زاهدان، سراوان، درگز، ورامین، آباده و داراب در کشت پسته کمتر از  100 سال بوده است.

با زیاد شدن محصول پسته در نواحی پسته خیز کرمان، مازاد آن از طریق بندرعباس به انگلستان و مستعمرات آن (هندوستان، عمان، مسقط و بعد بین‌النهرین یا عراق) صادر شده است.

پسته صادراتی ایران به روسیه از مناطق پسته خیز شمالی کشور (دامغان و قزوین و خراسان و گاهی نواحی یزد و اصفهان) تأمین می‌شده و محصول صادراتی به انگلستان و مستعمرات آن از نواحی کرمان و همچنین یزد به دست می‌آمده است.

نخستین مشتریان پسته ایران در یک قرن گذشته

عمده‌ترین مشتریان پسته ایران در اوایل قرن پیش دو امپراتوری بزرگ روس و انگلیس بوده‌اند که تقریباً 80 تا 90 درصد پسته صادراتی ایران به آن‌ها اختصاص داشته است. پس‌ازآن امپراتوری‌های عثمانی و آلمان مقادیری پسته و بادام از ایران وارد می‌کرده‌اند.

میزان دقیق پسته صادراتی ایران تا پایان سال 1283 شمسی مشخص نیست؛ اما از سال 1284 به بعد، میزان و ارزش پسته و بادام صادراتی تا پایان سال 1303 در دفاتر گمرکی وجود دارد. بر اساس همین مأخذ می‌توان میزان و ارزش پسته صادراتی را در فاصله سال‌های 1283 تا پایان سال 1367 به تفکیک سنوات و کشورهای خریدار ذکر کرد.

میزان و ارزش صادرات پسته در مقایسه با خشکبار و مواد غیرنفتی در صدسال گذشته

بنا بر گزارش لرد کر زن ارزش کل صادرات مواد غیرنفتی ایران در سال 1268 ش (1889 م) برابر 74420000 قران بوده است. از این مبلغ 4350000 قران به خشکبار و کشمش و خرما اختصاص داشته که در حدود 6 درصد ارزش کل صادرات غیرنفتی را تشکیل می‌داده است.

در همین سال ارزش صادرات پسته ایران 312000 قران برآورد شده که درواقع حدود 7 درصد ارزش خشکبار و میوه و در حدود نیم درصد ارزش کل صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌داده است.

رقبای پسته ایران در بازارهای جهانی

طی بیش از نود سال، در فاصله سال‌های 1268 تا 1359، جمع کل میزان پسته صادراتی ایران به 80 کشور جهان 221 هزار تن بوده است. تقریباً نیمی از این مقدار؛ یعنی حدود 105 هزار تن، تنها به امریکا رفته است. طی این دوره، عمده‌ترین رقیب پسته ایران در بازار جهانی، کشور ترکیه بوده که آن هم به سبب پایین بودن کیفیت محصول این کشور اهمیت چندانی نداشته است.

اما از سال 1359 با قطع روابط ایران با امریکا و همچنین طی دوره جنگ تحمیلی و بعدازآن تا زمان حاضر مسائل و معضلات فراوانی در عرصه‌های تولید و تجارت و رقابت‌های بین‌المللی برای پسته ایران ایجادشده  که ابعاد برخی از آن‌ها  بسیار پیچیده و غامض است.

طی دهه اخیر (70 – 1360) میزان تولید و صادرات پسته ایران افزایش فوق‌العاده‌ای پیداکرده، به‌طوری‌که تنها در دو سال (72-1371) میزان صادرات پسته به 221 هزار تن رسیده است.

این میزان انبوه بیشتر از جمع کل میزان پسته صادراتی ایران در دوره پهلوی (1299 تا سال 1357) به‌اضافه میزان صادرات پسته ایران در عصر قاجاریه است. از طرف دیگر افزایش خارق‌العاده سطح زیر کشت درختان پسته و روند رو به توسعه سریع آن، همچنان ادامه دارد که بازهم شاهد افزایش میزان تولید و صادرات پسته ایران خواهیم بود.

شروع پسته‌کاری در آمریکا

شروع پسته‌کاری در امریکا به سال 1854 بازمی‌گردد؛ اما به دلایل مختلف ازجمله راه پیدا کردن پسته عالی و نسبتاً ارزان ایران به بازار این کشور، رغبتی برای توسعه پسته‌کاری و ایجاد باغ‌های جدید پسته در این کشور ایجاد نشد.

طی این دوره 125 ساله باغ‌های پسته امریکا از 600 هکتار با 500 تن محصول تجاوز نکرد؛ اما با قطع روابط ایران با امریکا (در سال 1359) بازار پسته ایران در امریکا خالی می‌شود، بازاری که طی یک قرن توسط بازرگانان ایرانی تدارک دیده‌شده بود.

همین خلأ ناگهانی، فرصتی طلایی و مغتنم برای توسعه باغ‌های پسته ایالت کالیفرنیا ایجاد کرد. به همین منظور، اتحادیه پسته کالیفرنیا به وجود آمد و باغداران تحت حمایت این اتحادیه به توسعه باغ‌های پسته و افزایش محصول پرداختند؛ به‌طوری‌که میزان محصول پسته امریکا در سال 1993 به حدود 80000 تن رسیده است.

به‌این‌ترتیب مهم‌ترین و عمده‌ترین مشتری پسته ایران، طی حدود یک قرن، اکنون به‌صورت رقیبی بسیار نیرومند درآمده و در عرصه‌های تولید و تجارت جهانی پسته، علیه ایران قد علم کرده است.

آیا پسته آمریکایی می‌تواند جایگزین پسته ایرانی شود؟

کیفیت پسته امریکا ازنظر مرغوبیت و نیز تنوع ارقام و لطافت مغز به‌پای پسته ایران نمی‌رسد و هنوز میزان محصول پسته این کشور کمتر از یک‌سوم میزان محصول پسته ایران است.

منابع

مشاهده تمامی محصولات فروشگاه

منابع

پسته ایران – محمدحسن ابریشمی – 1380

خبرنامه اتحادیه صادرات کنندگان خشکبار- هفت جلد. 1382. 1383.

سالنامه اتاق بارزگانی سال 1383.

مصاحبه با آقای کاظمی

پروژه بررسی مشکلات تولید و توزیع داخلی و خارجی پسته ایران و ارائه راهکارهای توسعه صادرات

راهنمای پرورش و تولید پسته با نگرش کاربردی