آشنایی با مورفولوژی ریشه گیاهان
مورفولوژی (ریختشناسی) خارجی ریشه گیاه
اولین عضوی که از دانه خارج میشود و به طرف زمین متوجه میگردد، ریشه است ریشه از قسمت های زیر تشکیل شده است.
- کلاهک (Root cap calyptra): کلاهک قسمت کوتینی شده انتهای ریشه است که بافت های مریستمی ریشه را محافظت مینماید و از سایر قسمت های ریشه مقاومتر و تیرهتر است و در اغلب ریشهها با چشم بهخوبی مشخص است. طول کلاهک و شکل آن در یک گیاه ثابت میماند.
- ناحیه نمو: در بالای کلاهک بخش صاف و کوتاهی وجود دارد که بافت مریستمی ریشه بوده و سبب رشد طولی ریشه میگردد. اگر این قسمت قطع گردد رشد طولی ریشه نیز قطع میگردد.
- منطقه تارهای کشنده: بالای ناحیه نمو، منطقه تارهای کشنده وجود دارد. این ضمائم یک سلولی ریشه بافت اپیدرم ریشه است که طول آن ها گاهی به چند میلیمتر میرسد و مانند کرک مخملی سطح خارجی ریشه را میپوشانند. تارهای کشنده برای جذب مواد غذایی خاک به کار میرود. مجموع تارهای (موها) کشنده در ریشه به شکل مخروطی است که رأس آن به طرف کلاهک متمایل میباشد و قاعده آن متوجه طوقه میباشد.
- ریشههای فرعی یا جانبی (Secondary Roots): اولین ریشهای که از گیاه خارج میشود و اغلب بهصورت عمودی در خاک فرو میرود ریشه اصلی نام دارد که ممکن است موادی در خود ذخیره کند مانند ریشه چغندر و کوکب که هر کدام به ترتیب ساکارز و اینولین ذخیره مینمایند.
- از ریشه اصلی پس از مدتی ریشههای فرعی یا جانبی منشعب میگردد که خود آن ها نیز به نوبه خود دارای انشعاب هایی میباشند. بهطور کلی ریشههای فرعی بالایی بلندتر از ریشههای فرعی پایینی هستند.
- ریشههای نابجا: اگر منشأ ریشه، ریشهچه گیاهک نباشد و بر روی اندام هایی چون ساقه و برگ و لپهها رشد کند چنین ریشهای را، ریشه نابجا گویند. ریشههای نابجا مانند ریشههای پسین منشأ درونی دارند. ریشههای نابجا اغلب در محل گره ساقه ظاهر میشوند. ریشههای نابجا غیر از محل گره ساقه ممکن است در هر نقطه ساقه نیز تشکیل شود.
آشنایی با انواع ریشه گیاهان
ریشهها متناسب با اعمالی که انجام میدهند تغییر شکل داده و بهصورت های گوناگونی دیده میشوند.
- ریشههای غدهای (Tuberculate roots)
- ریشههای تنفسکننده (Respiratory Roots)
- ریشههای مکنده (Sucoires Roots)
- ریشههای مرکب (Concresiin tes R)
ریختشناسی (مورفولوژی) داخلی ریشه گیاهان
ساختمان سلول های انتهای ریشه و ناحیه صاف آن یکنواخت و مشابه میباشند و تغییر خاصی پیدا نکردهاند. در مقاطع این ناحیه سلول های یکسان و مشابهی که از نوع بافت مریستم انتهایی میباشند دیده میشوند و در ناحیهای که تارهای کشنده ظاهر میشوند، بافت های مختلف ریشه تولید و از هم متمایز میگردند.
اپیدرم (Epiderme)
سطح خارجی ریشه از یک طبقه سلول های مکعبی شکل و مشابه که دارای پروتوپلاسم و هسته با جدار سلولزی نازک میباشند و پوشیده از موهای تارهای کشنده هستند این سلول ها فاقد روزنه و سلول های روزنهای میباشند. بهعلاوه در ناحیه مخصوص و فاصله معینی از انتهای ریشه قادرند ضمائم یا استطالههایی طویل به نام تارهای کشنده تولید کنند و از این جهت با اپیدرم ساقه کاملاً متفاوت میباشند.
پوست (Cortex)
پوست ریشه به مراتب قطورتر از پوست ساقه است و از بافت پارانشیم که فاقد دانههای کلروپلاستی باشد تشکیل یافته است. سلول های آن عموماً زنده و شکل چند وجهی دارند و در مقاطع طولی ریشه طویلتر به نظر میرسد. به دلیل اختلافی که در ساختمان طبقات مختلف آن ها مشاهده میگردد
آن ها را به چند ناحیه تقسیم میکنند.
طبقهبندی چوب پنبهای
این طبقه بلافاصله در زیر اپیدرم قرار میگیرد و غشأ آن ها پس از بین رفتن تارهای کشنده چوب پنبهای میگردند و به این ترتیب ریشه را از خطر تغییرات شدید محیط خارج و خصوصاً رطوبت خاک مصون میکند. طبقه چوبپنبهای در حقیقت همان اپیدرم تغییرشکل یافته است که پروتوپلاسم خود را از دست داده است.
پوست خارجی
این پوست از بافت پارانشیم غیر منظم تشکیل یافته سلول های آن چندوجهی و کنار هم قرار میگیرند و فاقد فضای بین سلولی میباشند.
پوست داخلی
در زیر پوست خارجی که دارای پارانشیم نامنظم بوده و سلول های آن بهطور منظم میباشند قرار گرفته است. سلو لهای این ناحیه ممکن است گرد یا بیضی شکل و کم و بیش در آ نها فضاهای بین سلولی دیده میشود. جدار سلول های این ناحیه معمولاً سلولزی و گلوسیدیاند.
آندودرم
این لایه که استوانه مرکزی را احاطه میکند، سلول های آن کوچکتر از سایر سلول های پوست بوده و حاوی مقدار زیادی دانههای نشاسته میباشند. بنابراین در برش عرضی ریشه کاملاً از سلول های پوستی متمایز میگردد و غشأ بر سلول های آندودرمی کاملاً سلولزی نبوده بلکه بخشی از آن چوب پنبهای شده و نوار کاسپاری را تشکیل میدهد که در اثر پلاسمولیز شدن سلول ها (پایین آمدن فشار اسمزی) در آن چین خوردگی ایجاد میگردد. این نوار فقط در ریشه گیاهان مشاهده میگردد.
استوانه مرکزی
قطر استوانه مرکزی ریشه کمتر از پوست است و ساختمان آن برخلاف پوست یکنواخت و مشابه نیست بلکه سلول های با شکل های مختلفی در آن دیده میشود. در بعضی از ریشهها فقط یک استوانه مرکزی دارند که به آن ها Monostele میگویند و بعضی دیگر از ریشهها که دارای چند استوانه مرکزی میباشند به آن ها Polystele میگویند مثل ریشه ثعلب و گیاهان تیره بقولات.
استوانه مرکزی از قسمت های زیر تشکیل شده است:
- هادروم Xyleme یا Hadrome یا دستههای چوبی
- لپتوم یا فلوئم Leptome = Floem = دستههای آبکش
- پارانشیم استوانهای
منبع: دکتر روح انگیز نادری