همه چیز درباره گیاه سویا

گیاه سویا با نام علمی Glycinemax واز تیره نخود (Legominosae (Fabaceae می باشد. این گیاه یکساله، دو لپه و علفی است که به دو صورت دانهای و علوفه های مورد کاشت و بهره برداری قرار می گیرد. گیاه سویا گیاهی گرمسیری است و به دلیل داشتن روغن، پروتئین و کنجاله مناسب در تغذیه دام و کاربرد به عنوان پروتئین در تغذیه انسان مهم است. چنانچه به منظور تولید دانه کشت شود در گروه حبوبات و اگر تولید علوفه مورد نظر باشد، در گروه بقولات Legominosae قرار میگیرد.

مناطق مساعد کشت

سویا گیاهی است که در طول دوره رشد خود نیاز به آب کافی( بارندگی) دارد ولی در زمان رسیدن بهتر است هوا آفتابی باشد. سویا شرایط مرطوب آب و هوایی را دوست دارد و بهترین رشد را در شرایط آب و هوایی گرم را داراست. کاهش شدت نور به دلیل ابری بودن هوا سبب کاهش تعداد شاخههای فرعی، گرهها، غلافها و نهایتاً عملکرد دانه میشود. ارتفاع گیاه، تعداد گره، قطر ساقه، تعداد گل، غلاف، دانه و وزن دانه با کاهش رطوبت خاک کاهش مییابد. کمبود آب در اوایل فصل رشد با کاهش سطح برگ، عملکرد گیاه را پایین می آورد و در دوره نمو زایشی به دلیل تاثیر بر اجزای عملکرد، تولید دانه را کاهش میدهد.

سویا در انواع مختلف خاکها قادر به رشد میباشد اما در خاکهای لومی کاملاً زهکشی شده و حاصلخیز بیشترین محصول را تولید میکند. در خاکهای فشرده، بوتههای سویا کوچک و چوبی شده و رشد ریشه آنها محدود و تعداد و فعالیت غدههای تثبیت کننده بیولوژیکی روی ریشه آنها اندک خواهد بود. سویا در خاکها با واکنش (PH) مناسب از نسبتاً اسیدی تا کمی قلیایی رشد میکند اما PH مناسب برای گیاه 7-6 میباشد؛ زیرا خاکهای اسیدی فعالیت باکتریهای همزیست و گیاه را کاهش میدهد.

تهیه زمین برای کاشت سویا

سویا گیاهی تابستانه است که با توجه به نوع و رقم و شرایط اقلیمی منطقه از نیمه بهار تا اوایل تابستان کشت میشود. چنانچه بعنوان کشت دوم در نظر گرفته شود شخم اولیه بلافاصله پس از برداشت محصول زده میشود و اگر کشت اول باشد شخم اولیه و شخم ثانویه و تسطیح قبل از کاشت انجام میشود.

هدف نهایی و اساسی از آمادهسازی برای کشت عبارتست از تهیه بستر خوب و مناسب تا ماشینآلات قادر باشند بذر را در عمق مناسب کشت کنند. یک بستر خوب عبارت است از خاک نرم و مسطح که ماشینآلات بتوانند بذر را در یک عمق مناسب و به طور یک دست کشت کنند وتماس بین بذر و خاک برقرار شود.

زمان کاشت برای کاشت سویا

حداقل حررات خاک برای جوانه زدن و سبز شدن سویا 15 درجه سانتیگراد و دمای مطلوب آن حدود 30 سانتیگراد است. اما عوامل دیگری نیز در تعیین تاریخ کاشت مؤثر هستند که عبارتند از: نوع رقم، زمان برداشت کشت قبلی ( بعنوان کشت دوم)، شرایط اقلیمی منطقه و فتوپریود. زمان کشت سویا در فصل بهار به عنوان کشت اول مناطق مختلف کشور پس از سرمای بهاره، از اوایل تا اواخر اردیبهشت میباشد. در مناطق معتدل گرم مانند استانهای گلستان، مازندران و دشت مغان در اوایل اردیبهشت انجام میگیرد. در مناطق سرد مانند آذربایجان غربی و الشتر در اواخر اردیبهشت و در سایر مناطق نیمه اردیبهشت زمان مناسب جهت کشت میباشد.

ارقام سویا

ارقام سویا را میتوان از لحاظ مورد مصرف در 3 گروه علوفهای، روغنی و حبوبات قرار دارد. ارقام علوفهای دارای دانه کوچک به رنگ سبز مایل به سیاه، ساقههای ظریف و شاخ و برگ زیادتری در مقایسه با ارقام روغنی میباشند. رنگ دانه در ارقام روغنی زرد است. ارقامی که به مصرف خوراکی میرسند، دارای دانهای به رنگ قهوهای میباشند.

ارقام سویا از نظر گروههای رسیدگی به 14 تیپ تقسیمبندی میشوند و به هریک از این تیپها یک کد را نسبت میدهند که عبارتند از:2،1،0،00،……….12 . زودرسترین ارقام در تیپ 00 و دیر رسترین آنها در تیپ 12 قرار میگیرند. ارقام دیررس در نواحی استوائی و ارقام زود رس در نواحیشمال کشت میشوند. توزیع تیپهای مختلف در ایران به شرح زیر است:

تیپ 7-6 در خوزستان
تیپهای 3، 4،5 در نواحی مرکزی، خراسان و شمال
تیپ 3-2 در نواحی سرد و کوهستانی( آذربایجان)

حاصل فعالیتهای تحقیقاتی سویا در کشور معرفی 20 رقم تجاری از گروه رشدی2 تا 5 است که مهمترین آنها شامل ارقام نکادر، کاسپین،تِلار، ساری و تپور برای کشت در استان مازندران و کتول، سامان و امیر برای استان گلستان، کوثر، M9 برای استان لرستان، ویلیامز و صبا برای دشت مغان و سالند و 504 برای کشت در استان خوزستان میباشند.

روش کاشت سویا

مناسبترین عمق کاشت 5-3 سانتیمتر و فاصله ردیف 80-40 سانتیمتر میباشد. هرچه رقم زودرستر باشد، تراکم زیادتر خواهد بود. به طور کلی میزان بذر مصرفی و تراکم کاشت بسته به نوع رقم،شرایط اقلیمی و هدف تولید از 300 تا 500 هزار بوته در هکتار و میزان بذر 50 تا 100 کیلوگرم در هکتار متفاوت است. قبل از کاشت میبایست بذور سویا را آغشته به باکتری تثبیت کننده ازت کرد. این عمل به چند طریق صورت میگیرد:

پودر باکتری: مرسومترین روش بوده و شامل مواد آلی و باکتری است که بذر سویا با این پودر قبل از کاشت آغشته میگردد.
فرمول مایع: این فرمول شامل مایعی است که باکتریها در آن معلق بوده و همزمان با کشت بذر به داخل خاک ریخته میشود.
فرمول گرانول: این فرمول، همراه با حشرهکش در زمان کاشت به داخل خاک افزوده میشود.
بذور آغشته شده: این فرمول تنها شامل رایزوبیوم بوده که قبل از کاشت، بذور را به آن آغشته نموده و سپس به اقدام کشت مینمایند.

عملیات کاشت بذر با استفاده از بذرکارهای همدانی، پنوماتیک و کمبینات انجام میپذیرد.

میزان مصرف کود برای کاشت سویا

سویا بیش از سایر حبوبات به مواد غذایی نیاز دارد. نیاز سویا به نیتروژن زیاد است و عمدتاً با فعالیت همزیستی این گیاه با باکتری Bradyrhizobium japonicum (روشهای آغشتهسازی بذر با باکتری در بالا اشاره گردید) تأمین میشود. استفاده از 50-30 کیلوگرم نیتروژن در زمان کاشت برای رشد اولیه گیاه زمانی که باکتریها هنوز فعالیت کافی پیدا نکرده لازم است. به طور معمول حدود 50 کیلوگرم اوره و 150-100 کیلوگرم فسفات آمونیوم قبل از کاشت به زمین اضافه میشود. کاربرد 200-100 کیلوگرم سولفات پتاسیم در مزرعه با توجه به آزمون خاک توصیه میشود.

آبیاری سویا

سویا در مراحل رشد رویشی به کم آبی نسبتاً مقاوم است که با افزایش سن گیاه، نیاز آبی آن نیز افزایش مییابد. معمولاً اولین آبیاری را بلافاصله پس از کاشت و دومین آبیاری را با فاصله کمی از آبیاری اول و به میزان کم انجام میدهند. آبیاریهای بعدی نیز با دوره 10 تا 15 روز صورت میگیرد. در مناطقی که بارندگی 1000-600 میلی متر باشد می توان سویا را به صورت دیم کشت نمود. آبیاری نیز همچون سایر فاکتورهای گیاهی تابع رقم و شرایط اقلیمی است که میزان آب مورد نیاز برای هر رقم مشخص میباشد.

مبارزه با علفهای هرز

علفهای هرز از عوامل اصلی کاهش میزان محصول میباشند. گیاهچه جوان سویا قادر به رقابت با بسیاری از علفهای هرز که رشد سریع دارند نمیباشد بنابراین مبارزه با علفهای هرز در این مرحله ضروری است از مهمترین علفهای هرز سویا را میتوان به سلمه تره، پیچک، تاجریزی، تاج خروس، گاوپنبه، اویارسلام، سوروف، تاتوره، توق، خرفه، ارزن وحشی، پنجه مرغی و آفتاب پرست اشاره کرد.

آفات سویا

آفات نه تنها به طور مستقیم سبب کاهش بازده محصول میشود بلکه به قسمتهایی از گیاه صدمه میزند و باعث کاهش غیر مستقیم عملکرد میشوند. آفات پروانهای سویا شامل کرم برگخوار، کرم غلاف خوار و کرم طوقهبر و آفات مکنده شامل کنه، تریپس، سنک و مگس سفید هستند. جمعیت بسیاری از آفات را میتوان با یخ آب زمستانه، شخم پاییزه و تناوب زراعی کاهش داد. کنترل شیمیایی زمانی انجام میشود که آفت مزبور، خسارت خود را آغاز نموده باشد. برای مبارزه با آفات کرم غلافخوار، آگروتیس، سموم کارباریل، اندوسولفان و آوانت توصیه میشود. برای مبارزه با آفات مکنده سموم اکسی دیمتون متیل و دیمتوآت استفاده میگردد. استفاده از سموم کنهکش مانند آمیتراز، امایت و تترادیفون جهت مبارزه با کنهها در صورتی که جمعیت این آفت به حد مبارزه رسیده باشد توصیه میگردد.

بیماریهای سویا

بیماریهای سویا در اکثر نقاط دنیا باعث کاهش حدود 30-10 درصد محصول می شوند. شدت آلودگی و خسارت بیماریهابه مقدار زیاد به شرایط محیطی مانند حررات، رطوبت، جنس خاک، علفهای هرز، حشرات ناقل بیماریها، عدم تناوب زراعی و کاشت ارقام حساس با بیماریها وابسته است. مهمترین بیماریهای سویا در ایران میتوان به پوسیدگی ذغالی( Macrophomina phaseolina)، پوسیدگی ریشه و مرگ گیاهچه فیتوفترایی ( Phytophthora soja) پوسیدگی ریشه فوزاریومی ( Fusarium sp) و بیماریهای ناشی از قارچهای Rhizoctonia solani و….. اشاره کرد. برای مبارزه با این بیماریها می بایست از ارقام مقاوم، تناوب زراعی مناسب، بذر مرغوب و قارچکشهای سیستماتیک استفاده نمود.

برداشت سویا

بوته های سویا زمانی آماده برداشت هستند که برگها خشک و ریزش نمایند. زمانی که در پایین گیاهان، رنگ سبز غلافها به قهوهای، زرد یا سفید استخوانی تغییر کرد گیاه در حال رسیدن میباشد. هنگامی که 90 درصد غلافهای سویا به رنگ رسیده درآمدند، حداکثر 15-10 روز بسته به شرایط منطقه کاشت، زمان لازم است تا مزرعه به صورت مکانیزه قابل برداشت شود. در زمان برداشت دانه باید 13 تا 14 درصد باشد. برداشت دانه با رطوبت بیش از 15 درصد سبب خسارت به دانه میشود و کمتر از 12 درصد سبب شکستن و ریزش دانه میشود. در صورت عدم امکان برداشت بصورت مکانیزه، در زمان رسیدن غلافها می توان بوتهها را برداشت نموده و پس از کاهش رطوبت با خرمنکوب دانه را از سایر اجزاء جدا کرد.