راه های اسانس و عصاره گیری صنعتی برای فرآوری گیاهان دارویی

راه های اسانس و عصاره گیری صنعتی برای فرآوری گیاهان دارویی

واضح است که ترسیم، طراحی و تشریح یک واحد صنعتی یا نیمه صنعتی، نیازمند داشتن آمار، ارقام ، اطلاعات و دانش فنی از جنبه های مختلف علمی، تکنولوژیکی، اقتصادی، فنی، مهندسی و … است. از سوی دیگر دستیابی به این اطلاعات که خود وابسته به مقتضیات مکانی و زمانی خاصی می باشد، به راحتی مقدور و میسر نیست.آنچه آورده شده تنها الگو و شمه ای از کلیات و چارچوب اصولی یک واحد نیمه صنعتی چند منظوره است تا بتواند در حد دادن یک ایده و یا شناخت کلی به متقاضیان فعالیت در عرصه کشت و صنعت گیاهان دارویی، مورد توجه قرار گیرد.

تعریف پایلوت پلنت 

گذشته از تعاریف مختلفی که برای پایلوت وجود دارد، در برخی مراجع، واحد نیمه صنعتی را بدین صورت تعریف کرده اند: «جمع آوری تجهیزات برای به دست آوردن داده های طراحی برای یک واحد بزرگ صنعتی و یا آزمایش بازار برای محصولات جدید» در عین حالی که معنای لغوی واحد نیمه صنعتی همان واحد هدایت کننده یا راهنمایی کننده در مقیاس کوچک می باشد.

اشنایی با اهداف ایجاد پایلوت در فراوری گیاهان دارویی

به طور خلاصه هدف از ایجاد پایلوت را می توان در بندهای زیر بر شمرد:

•  آزمایش تئوری های مکانیسم واکنش
•  بالا بردن ضریب اطمینان و امکان پذیری
•  به دست آوردن اطلاعات لازم برای طراحی
•  حل مسائل مربوط بهScale – up
• به دست آوردن دانش فنی راجع به فرآیند
• به دست آوردن اطلاعات و تجارب عملیاتی
•  تولید نمونه های مختلفی از محصول به منظور بررسی مسائل مربوط به کنترل کیفیت و نیز سنجش بازار
•  به دست آوردن اطلاعاتی در مورد دفع و یا کاهش آلودگی محیط زیست
• تست و آزمایش مصالح ساختمانی واحد
• آزمایش روش های آنالیتیک و سیستم ها
• تعلیم کارکنان 12 ایجاد اطمینان در مدیریت
•  اصلاح اشتباهات در مرحله ای که هنوز این تصحیح خرج زیادی در بر ندارد.
•  بررسی اثر شکل و اندازه دستگاهها، ارزیابی و سنجش تجهیزات
• بررسی اثر تغییراتی که فرایند بر روی راندمان محصول و جنبه های اقتصادی به وجود می آورد.
• بهبود بخشیدن به فرآیندها و محصولات جدید
• بررسی جنبه های مربوط به کنترل
• بررسی مسائل مربوط به پدیده های انتقال
• بررسی مسائل مربوط به ایمنی

کاربرد پایلوت پلنت در فرآوری گیاهان دارویی

همانگونه که در شکل ملاحظه می گردد محصولات مختلفی در یک واحد نیمه صنعتی می توان تولید کرد. بخش فوقانی شامل مواد اولیه، بخش میانی تحت عنوان مواد حد واسط و بخش تحتانی شامل محصول نهایی می باشد. در واحد نیمه صنعتی منظور از محصولات مختلف، شامل آب گیاه، اسانس، روغن، عصاره مایع و عصاره خشک می باشد.

1. آب گیاه: با استفاده از فرایند فشار، عصاره آبی موجود در گیاه تازه جمع آوری می شود.
2.  اسانس: ترکیبات ترپنی موجود در گیاه، با استفاده از انواع بخار، استخراج و جمع آوری میشود
3.  روغن روغن موجود در دانه های گیاهان دارویی، با فرآیند تحت فشار در دمای جمع آوری می شود.
4.  عصاره مایع: با استفاده از انواع حلال های غیر قطبی (روغن، دی کلرومتان و … ) قطبی (آب) بینابین (مخلوط آب و الکل)، انواع عصاره ها با مواد موثره متفاوت به دست می آید.
5.  عصاره خشک، پس از یک فرایند تبخیر و بازیابی حلال، عصاره های مایع به پودر خمی خشک) تبدیل می شود

 یک واحد نیمه صنعتی چند منظوره برای فرآوری گیاهان دارویی، می تواند ترکیبی از فرایندهای مذکور را دربرداشته باشد. اگر چه فرایندهای عصاره مایع به دلیل ماهیت متفاوت در فرایند و نوع تجهیزات می تواند به تنهایی به عنوان یک واحد نیمه صنعتی چند منظوره محسوب شود.

ایجاد یک واحد نیمه صنعتی چند منظوره از نظر تجهیزات، مواد، امکانات و … نیازهای ویژه ای را می طلبد. به منظور آشناییبا این نیازها، امکانات، تجهیزات و مواد مورد نیاز برای او عصارهٔ مایع و عصارهٔ خشک ذکر می شود.

وسایل و ماشین الات مورد نیاز برای فرآوری گیاهان دارویی

اسباب و مخازن استخراج SS316 با تجهیزات جانبی لازم و ظرفیت مفید 1متر مکعب هر گیاه تر 1عدد سیستم تبخیر SS316 و تغلیظ از نوع با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 1000لیتر در ساعت سیستم صافی SS316 از نوع با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 3مترمکعب در ساعت مخزن اختلاط SS316 با تجهیزات جانبی لازم و ظرفیت مفید 1 متر مکعب سانتریفوژ با ظرفیت 250 لیتر و سرعت 300دور در دقیقه مخزن انتقال و نگهداری با ظرفیت 10مترمکعب مخازن انتقال و نگهداری با ظرفیت 1 مترمکعب مخازن انتقال و نگهداری با ظرفیت 1 مترمکعب مخازن انتقال و نگهداری با ظرفیت ۰/ 5 مترمکعب

پمپ های انتقال برای فراوری گیاهان دارویی

لوله کشی، شیر آلات و اتصالات در اندازه های مختلف ابزار دقیق و سیستم کنترل تجهیزات جانبی اطاق خشک کن با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 500 کیلو گرم گیاه تر طاق شستشوی گیاه با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 100کیلو گرم گیاه تر دیگ بخار با ظرفیت 1/ 5تن در سرعت با فشار Bar 10 | سختی گیر با ظرفیت3 متر مکعب همراه با برج خنک کن استخر آب با ظرفیت 40متر مکعب همراه با برج خنک کن تابلو برق و سیم کشی مخزن ذخیره حلال ها با ظرفیت 10متر مکعب قسمت های مختلف ساختمانی ساختمان مدیریت (اداری)

سالن تولید با مساحت 600متر مربع و ارتفاع 4 / 5الی 6متر، کاشی کاری دیوار تا ارتفاع 4متر، کف سنگی، فاضلاب و روشنایی کافی و ضد جرقه سالن سورتینگ با مساحت 40متر مربع و تهویه لازم انبار قرنطینه گیاه با مساحت 100متر مربع انبار گیاه با مساحت 100متر مربع، قفسه بندی شده آزمایشگاههای کنترل کیفی با مساحت 20متر مربع با تجهیزات لازم انبار حلالها با مساحت 100 متر مربع انبار محصول نهایی 100متر مربع

واحد تهیه عصاره خشک با ظرفیت 1 تن گیاه ورودی در روز

ماشین آلات مورد نیاز برای تهیه عصاره خشک گیاهان دارویی

 استفاده از آسیاب و الک برای گیاهان دارویی

مخزن استخراج SS316 با تجهیزات جانبی لازم و ظرفیت 3/ 5متر مکعب هر کدام سیستم صافی از نوع با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 3متر مکعب در ساعت سیستم تغلیظ از نوع با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 1000لیتر در ساعت خشک کن بایستی با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 1تن مایع ورودی در ساعت سانتریفوژ با ظرفیت 250لیتر و سرعت 300دور در دقیقه مخزن انتقال با ظرفیت 5 متر مکعب مخازن انتقال با ظرفیت 3/ 5متر مکعب پمپ های انتقال . لوله کشی، شیر آلات و اتصالات در اندازه های مختلف ابزار دقیق و سیستم کنترل

 چگونگی تجهیزات جانبی برای عصاره خشک گیاهان دارویی

اطاق خشک کن با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 1 تن گیاه تر اطاق شستشوی گیاه با تجهیزات جانبی لازم با ظرفیت 100 کیلوگرم گیاه تر در ساعت دیگ بخار با ظرفیت 1/ 5تن در سرعت با فشار Bar 10 سختی گیر با ظرفیت 3 متر مکعب در ساعت استخر آب با ظرفیت 30 مترمکعب همراه با برج خنک کن تابلو برق و سیم کشی مخازن ذخیره حلال ها با ظرفیت10مترمکعب

قسمت های مختلف ساختمانی بری تهیه عصاره خشک گیاهان دارویی

ساختمان مدیریت (اداری) سالن تولید با مساحت 600 متر مربع و ارتفاع 8 الی 12متر، کاشی کاری دیوار تا ارتفاع 4متر، کف سنگی، فاضلاب و روشنایی کافی و ضد جرقه سالن سورتینگ با مساحت 40 متر مربع و تهویه لازم انبار قرنطینه گیاه با مساحت 100 متر مربع انبار گیاه با مساحت 100متر مربع، قفسه بندی شده آزمایشگاههای کنترل کیفی با مساحت 20متر مربع با تجهیزات لازم انبار حلالها با مساحت 100متر مربع انبار مواد افزودنی و ظروف،100 متر مربع انبار محصول نهایی 100متر مربع 

روشهای عصاره گیری و اسانس گیری گیاهان دارویی

روش های عصاره گیری

1.  خیساندن
2.  دم کردن 
3. هضم کردن (آب یا حلال + حرارت)
4.  جوشاندن
5.  پر کولاسیون
6.  استخراج با حلال توسط دستگاه سوکسله
7. استخراج اولتراسونیک
8.  استخراج به وسیله گاز کربنیک

روشهای اسانس گیری گیاهان دارویی

1.  تقطیر با آب   
2.  تقطیر با بخار آب     
3.  تقطیر با بخار مستقیم     
4.  روش فشار و تیغ زدن     
5.  روش استفاده از حلال     
6.  روش فلوریج مخلوط چربی     
7.  روش هوایی یا بادی       
8. استخراج با روغن های فرار توسط آنزیم   
9.   استخراج توسط گازها       
10. تقطیر تجزیه ای

روشهای عصاره گیری گیاهان دارویی

گروه وسیعی از فرآورده های دارویی توسط فرآیند عصاره گیری (Extraction) تهیه می شوند، به عبارت دیگر با خروج اجزای مورد نظر از داروهای خام توسط حلال های انتخابی این فرآورده ها به دست می آیند. از آنجا که هر داروی خامی، حاوی اجزائی است که ممکن است در حلال به کار رفته محلول باشند، شرایط استخراج متفاوت است.

حاصل عصاره گیری، حاوی یک ماده نمی باشد بلکه دارای اجزایی است که بر حسب داروی مصرفی و تهیه می شوند. تنطورها، عصاره های مایع و عصاره های خشک، محصولات داروئی می باشند که غالباً به طریق فوق مواد گیاهی، مخلوطهای هتروژنی از اجزاء هستند که تعدادی از آنها از لحاظ فارماکولوژیکی فعال و عده ای از آنها بی اثر (inert) می باشند. از میان مواد گیاهی مختلف، قندها، نشاسته نمک های  غآل )

 روغن ثابت و فرار (Fixed and Volatile oils)، رزینها، تانن ها، مواد رنگی و تعدادی از اجزای بسیار فعال از قبیل آلکالوئیدها و گلیکوزیدها را می توان نام برد. انتخاب سیستم های حلال مورد استفاده در عمل استخراج، براساس توانایی آنها در انحلال حداکثر مقدار مواد فعال و حداقل مقدار مواد ناخواسته می باشد.

انواع عصارههای گیاهان دارویی 

۱. عصاره های خشک گیاها دارویی

عصاره های خشک، فرآورده هایی به صورت پودر سائیده شده اند که ممکن است محتوی توده هایی به هم چسبیده باشند. این عصاره ها به طریق تبخیر عصاره هایی مایع در فشار پایین و دمای کمتر از 60 سانتی متر به دست می آیند و2تا 6 برابر قوی تر از ماده اولیه خام هستند. علت تبخیر عصاره در دما و فشار کم این است که بعضی از مواد موثره دارویی نسبت به حرارت حساسند و تجزیه می شوند، با این روش دارو در برابر تجزیه حرارتی محافظت می گردد. این عصاره ها در تهیه اشکال دارویی مانند پودرها، قرص ها و کپسول ها کاربرد دارند. همچنین برای تهیه عصاره های مایع نیز می توان از آنها استفاده نمود.

۲. عصاره های نرم گیاهان داریی

این عصارهها فرآورده هایی نیمه جامدند که حد واسط عصاره های مایع و عصاره های خشک می باشند. این عصاره ها به وسیله تبخیر نسبی عصاره های مایع یا با روش های خاصی که در منو گراف مربوط به هر ماده ذکر شده است، تهیه می گردند.

3. عصاره های مایع گیاهان دارویی

این عصارهها فرآورده هایی مایند که معمولاً یک قسمت وزنی از آنها برابر با یک قسمت وزنی از ماده اولیه خشک است. عصاره های مایع طبق روش های شرح داده شده در فارماکوپه ها یا به وسیله حل کردن یک عصاره خشک یا کشدار، درالکلی با درجه الکلی مناسب و سپس صاف کردن به دست می آیند.

این عصارهها، به خاطر طبیعت غلیظشان، معمولا قوی تر از آن هستند که بدون ضرر، بیماران بتوانند بدون تجویز پزشک آن را مصرف نمایند و چون بسیار تلخ و نامطبوع می باشند، پزشکان نیز معمولاً مبادرت به تجویز چنین فرآورده هایی نمی نمایند. لذا امروزه بیشتر عصاره های مایع با افزودن عوامل طعم دهنده وشیرین کننده، قبل از مصرف تصحیح می شوند و یا اینکه به عنوان منبع دارویی جهت تهیه سایر اشکال دارویی مانند شربت ها به کار می روند.

تعیین مقدار عصارههای گیاهان دارویی 

 عصاره داروهای شدیدالاثر بعد از تهیه باید تعیین مقدار شده و قدرت آنها در حد مناسب و استاندارد تنظیم شود. تعیین مقدار مواد موثره معمولاً از طریق آزمایشات میکروشیمی کروماتوگرافی و همچنین آزمونهای فارماکولوژیکی بر روی حیوانات آزمایشگاهی صورت می گیرد

 در بیشتر موارد عصاره، قدرت بسیار زیادی داشته و لازم است برای رسیدن به غلظت مناسب رقیق شود. معمولاً عصاره های مایع با همان حلالی که در تهیه آنها به کار رفته است، عصاره های نیمه جامد با گلوکز مایع و عصاره های خشک با نشاسته خشک شده در 100 سانتی گراد رقیق می شوند. به هر حال سایر رقیق کننده ها را به شرطی که با قدرت اثر یا کارآیی درمانی محصول تداخل نداشته باشد، می توان به کار برد. روش های اصلی استخراج   عبارتنداز:

الف) خیساندن گیاهان دارویی

در این فرآیند، داروی خرد شده داخل یک ظرف دهان گشاد ریخته شده و حلال به آن اضافه می شود و به طور یکنواخت مخلوط می گردد. در ظرف محکم بسته شده و به مدت 2تا 14روز در محلی قرار می گیرد. در این فاصله، محتویات داخل ظرف گاهگاهی هم زده می شود.

روش دیگر به جای هم زدن مداوم، قرار دادن دارو در یک کیسه پارچه ای با منافذ درشت است که آن را به طور معلق درون حلال قرار می دهند. به دلیل افزایش جرم حجمی، مایع اطراف کیسه، تمایل 2 حرکت به سمت پایین را دارد، لذا حلال تازه به سمت بالا حرکت کرده و این فرآیند همچنان ادامه می یابد. فرو بردن گهگاه کیسه دارو در عمق حلال، سرعت استخراج را افزایش می دهد. عصاره با فشار دادن کیسه و شستشوی آن با حلال تازه از تفاله ها جدا می شود

در صورتی که عمل خیساندن دارو بدون استفاده از کیسه انجام پذیرد، تفاله را با صاف کردن یا فشردن، خارج نموده و سپس حلال تازه از روی تفاله عبور داده میشود و به عصاره قبلی افزوده می گردد. دمای مناسب جهت استخراج، 15 تا 20درجه سانتی گراد است.

پس از جمع آوری عصارهها، آنها را در ظرف در بسته ای قرار داده و به مدت 2  روز در جای خنکی قرار می دهند. سپس محلول به وسیله یک دکانتور یا یک صافی، صاف و زلال می گردد. در طول عمل صاف کردن باید مراقب بود که حلال تبخیر نشود.

خیس کردن در موارد زیر در داروسازی به کار می رود

1.  هنگامی که مواد مؤثره دار و بدون حرارت در حلال حل شده و یا آنکه حرارت موجب فساد آن گردد مانند دیاستازها
2.  در مواردی که حلال در اثر حرارت خواص خود را از دست بدهد.
3.  هنگامی که بخواهند فقط قسمتهایی از مواد گیاهی که بدون حرارت حل میشوند را به صورت محلول در آورند و از انحلال قسمتهای مزاحم گیاه مانند مواد نشاسته ای که در اثر حرارت به صورت محلول در می آیند اجتناب نمایند.
4.  گاهی اوقات خیس کردن عملی است مقدماتی و منظور از آن آماده کردن داروهای گیاهی است برای نوعی دیگر از انحلال.
5.  در بعضی موارد خیس کردن برای خارج کردن بعضی ترکیبات غیر لازم، ضروری می باشد.

مزایای خیساندن گیاهارن دارویی

انحلال به وسیله خیس کردن چون بدون حرارت انجام می شود مانع از انحلال پکتین ها می گردد. این مواد که به کمک حرارت در آب حل می شوند تأثیر دارویی ندارند وجود آنها در محلولها حجم را زیاد کرده و مانع از صاف شدن می گردند. به علاوه حرارت موجب پختن نشاسته گیاهی گشته و همان اشکال را فراهم می آورد.

معایب خیساندن گیاهان دارویی

یکی از معایب روش خیس نمودن آن است که محلول اگر با آب تهیه شده باشد قابل نگهداری نمی باشد زیرا در چنین محلولی کپکها و میکروب ها به زودی رشد نموده و آن را فاسد می نمایند. عیب دیگر این طریقه آن است که چون دیاستازهای گیاهان از بین نرفته و وارد محلول شدهاند موجب تخمیر و تبدیل مواد مؤثره می شوند.

ب)دم کردن گیاهان دارویی

مدت زمان کوتاهی دم کرده محلول رقیقی از اجزاء محلول در آب پودر گیاه را توسط آب جوش در مدت زمان کوتاهی دم کرده مو — در موارد استعمال چندانی در زمینه استخراج مواد متشکله گیاهان بدست می آید. امروز روش دم کردن موارد استعمال چندانی در ده این روش را در گذشته برای موادی به کار می بردند که معمولاً در آب محلول بودند.

حلال مورد مصرف، آب بوده که ممکن است از آب سرد یا آب جوشیده باشد. مشکل – و قارچها می باشد که باعث آلوده کردن عصاره و در نتیجه تغییر مواد متشکله گیاه : از12ساعت توصیه نمی شود ممکن است برای می کردند. به همین علت زمان عصاره گیری بیش جلوگیری کردن از این مشکل از کمى الکل استفاده شود).

ج) هضم کردن گیاهان دارویی

پودر گیاه را در آب یا حلال مورد نظر خیسانده و به آرامی حرارت داده می شود. این روش همان روش خیساندن به اضافه کمی حرارت (40 تا 50درجه سانتی گراد) می باشد و در حالاتی استفاده می شود که اولا حرارت بالا باعث خراب شدن مواد شده و ثانیاً حرارت قدرت استخراج حلال را زیاد نماید. اگر در این درجه حرارت حلال قابل تبخیر شدن باشد بهتر است از روش فلاسکهای قابل برگشت استفاده نمود.

د) جوشاندن گیاهان دارویی

پودر گیاه را در آب جوشانده سپس سرد نموده و صاف می نمائیم این روش برای اجزاء محلول در آب و پایدار در حرارت مناسب می باشد نسبت گیاه با آب ( 1 : 16) بهتر است جوشاندن را ادامه تا حجم آن 1/4اولیه شود.

هـ) پر کولاسیون کردن گیاهان دارویی

در این روش از پرکولاتور جهت استخراج ماده موثر گیاه استفاده می شود. پرکولاتور ظرف مخروطی باریک می باشد که دو انتهای آن باز است گیاه پودر شده را با مقدار کافی حلال مرطوب کرده و در یک ظرف در بسته به مدت4ساعت قرار داده سپس مخلوط را در پرکولاتور قرار داده و مقادیر کافی حلال برای اشباع کردن مواد اضافه گردد بطوری که حلال به صورت یک لایه سطح پودر را بطور کامل بپوشاند 

 وقتی که مایع به قسمت پایین پرکولاتور رسید محل خروج را بسته به مدت 24 ساعت تا کاملا خیس شود سپس عصاره گیری را آغاز نموده تا زمانی که حلال خروجی از پرکولاتور بی رنگ شود عصاره گیری را ادامه میدهیم، در نهایت عصاره حاصل از پرکولاسیون را جمع آوری کرده و حلال آنرا توسط دستگاه روتاری خارج می نماییم.

مزایای روش پر کولاسیون گیاهان دارویی

مزایای پر کولاسیون عبارت است از کوتاهی مدت کار، صرفه جوئی در مقدار حلال مصرف شده و به دست آوردن محلول های نسبتاً کامل بدون کمک حرارت. از مزایای دیگر آن است که جریان ملایم و تدریجی مایع ابتدا بعضی مواد دارویی را در خود حل کرده و همین محلول هنگام عبور از قسمتهای دیگر پودر موجب سهولت انحلال مواد دیگر می گردد

از مزایای دیگر پر کولاسیون آن است که تنطورهایی که طبق این دستور به دست می آیند از هیدرولیز دیاستازها مصون می باشند.

نکات مهم در پر کولاسیون گیاهان دارویی

نکاتی که در انجام پرکولاسیون بایستی مورد توجه قرار داد عبارتند از: نوع دارو، نرمی پودر، کارهای مقدماتی، انتخاب حلال، شکل و ساختمان دستگاه، سرعت جریان مایع و درجه حرارت

1.  نوع دارو در عمل پر کولاسیون در مواردی که گیاه دارای مواد لعابی باشد حائز اهمیت است زیرا این قبیل مواد در مجاورت آب متورم و مانع انجام عمل می شود ولی اگر به جای استفاده از آب، الکل به کار رود این مسئله مرتفع خواهد شد.
2.  اصولاً هرقدر که سطح مجاورت حلال با جسم بیشتر باشد مایع بیشتر می تواند ماده را در خود حل کند بنابراین هر قدر که پودر نرم تر باشد بایستی انحلال بهتر صورت گیرد ولی در عمل این طور نیست زیرا پودرهای خیلی نرم به هم فشرده شده و فاصله ای بین ذرات آن باقی نمی ماند که مایع بتواند عبور کرده و جسمی را در خود حل کند.
3.  کارهای مقدماتی که قبل از پرکولاسیون باید انجام داد عبارتند از: خشک کردن، نم زدن، الک کردن و خیس کردن. پودرهای داروئی باید قبل از عمل استخراج خشک شوند زیرا در مواردی که پر کولاسیونبا الکل صورت می گیرد رطوبت گیاه موجب پایین آمدن درجه الحد انجام نمی پذیرد.

معمولا گیاهانی را که در حرارت بین 40تا 50 درجه خشک شده و در ظرف سربسته نگهداری شده اند عملاً خشک تلقی می نمایند معذالک این قبیل داروها در حدود 2الى5 درصد رطوبت دارند

در مواردی که پر کولاسیون با آب انجام می شود خشک  کردن گیاه ضرورت ندارد ولی باید دانست که وزن حقیقی گیاه غیر از وزن ظاهری آن می باشد و هنگام توزین نباید مقدار رطوبتی که گیاه در بر دارد را نادیده گرفت.

عده ای معتقدند قبل از آنکه پودرهای گیاهی وارد پر کولاتور شوند باید آنها را نم زده و الک کرد گرانولاسیون). اشکالی که عدم توجه به این قسمت موجب می شود آن است که هر گاه پودر خشک وارد دستگاه شود در اثر مجاورت با مایع ذرات پودر متورم گشته و فواصل بین آنها که در حسن جریان مایع نهایت ضرورت را دارد از بین می رود در صورتی که پودرهائی که قبلاً نم زده و الک شده باشند چنین اشکالی را ایجاد نمی کنند. عده ای دیگر، این عمل را ضروری نمی دانند.

گروهی از داروسازان معتقدند پس از آنکه گرد گیاهی وارد پر کولاتور گردید و مایع بر روی آن ریخته شد لازم است مدتی آن را بگذارند تا خیس بخورد. مزیتی که برای این عمل قائل می باشند آن است که در اثر ماسر اسیون عمل اسمز بین سلولهای گیاه و مایع انجام یافته و مقدار بیشتری از مواد در مایع حل می شوند.

به طور کلی می توان مراحل عمل پر کولاسیون را به طور خلاصه، چنین بیان نمود:

1.  پودر کردن داروی خام   
2.  مرطوب کردن پودر     
3. پر کردن پرکولاتور     
4.  در نظر گرفتن زمان کافی جهت استخراج مواد دارویی از پودر گیاهی
5. پر کولاسیون و جمع آوری عصاره       
6. تنظیم غلظت عصاره به حد مورد نیاز به دو روش: افزودن حلال اضافی یا تبخیر کردن و تغلیظ عصاره عصارههای خشک، عصاره های نرم و کشدار، عصاره های مایع و تنطورها

و) استخراج با حلال توسط دستگاه سوکسله

برای تفکیک اجزای یک مخلوط جامد به روش استخراج مداوم جامد – مایع دستگاه استخراج سوکسله مناسب است. پودر خشک شده گیاه را در یک ارلن مایر میریزیم کمی حلال اضافه نموده سپس پودر نم زده را در یک کیسه پارچه ای ریخته و آن را در داخل دستگاه سوکسله قرار داده و حلال استخراجی را در طرف جوششی که در قسمت پایین قرار دارد می ریزند.

حلال را گرم نموده تا رفلاکس شود و محصول تقطیر، در همان حالی که از خنک کننده می چکد در داخل محفظه جمع شود مایع حاصل در لوله کوتاه با جسم جامد تماس می یابد و استخراج صورت می گیرد.

روش سوکسله گیاهان دارویی

یکی دیگر از روش های متداول عصاره گیری از طریق پر کولاسیون روش سوکسله می باشد که در شکل 3 نشان داده شده و در موارد زیر از آن استفاده می گردد: ج

هت گرفتن مواد چربی، موم و مواد رنگی قبل از استخراج مواد موثر گیاه مورد آزمایش.

هنگامی که این اطمینان باشد که حرارت در طول زمان، استخراج، مواد موثر گیاه مورد آزمایش را تجزیه و خراب نمی کند.

روش کار سوکسله گیاهان دارویی

پودر خام مورد نظر را در کار توش کاغذ صافی ضخیم ساخته شده ریخته و سپس حلال مورد نظر را در فلاسک ریخته و درجه حرارت را مطابق نقطه جوش حلال مورد مصرف، تنظیم نمایید. حلال به صورت بخار در آمده و در طول لوله بالا رفته و در قسمتی دیگر توسط آب سرد خنک می گردد، به مایع تبدیل گشته و به صورت قطراتی وارد پودر خام شده و به این ترتیب عمل استخراج شروع می گردد.

هنگامی که سطح حلال در به سطح سیفون رسید، به طور اتوماتیک حلال تخلیه شده وارد فلاسک می گردد. این جریان مرتب انجام می شود تا عمل استخراج روی پودر خام مورد آزمایش کامل گردد.

ز) استخراج اولتراسونیک گیاهان دارویی

در این روش امواج با فرکانسی بین 20 کیلو هرتز تا 2000 کیلو هرتز دیواره سلولی را از بین برده و سبب استخراج ماده موثره می شود ولی این روش گران می باشد از طرفی بیشتر از 20کیلو هرتز اثر مضر روی اجزاء فعال داشته و سبب تولید رادیکال های آزاد می گردد.

ح) استخراج با استفاده از گاز کربنیک گیاهان دارویی

برخی از گازها نظیر دی اکسید کربن و آرگون در فشار زیاد و نقطه بحرانی حلالیت بسیار زیادی دارند که با استفاده از تکنیک های مناسب و در فشار و دماهای مختلف می توان از این خاصیت جهت برخی از مواد موثره استفاده نمود. مزیت این روش در مقایسه با سایر روشها آن است که استخراج در دمای پایین و بدون حلال صورت می گیرد. باقیمانده حلال در آن وجود ندارد و سبب آلودگی محیط زیست نمی شود. 

اسانس ها گیاهان دارویی

 اسانس ها که توسط گونه های متفاوت گیاهان تولید و در اندام های مختلف ذخیره می گردند رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیت های بیولوژیکی گیاه دارند که تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه هستند عوامل مختلف زیر در این خصوص در کیفیت اسانس های گیاهی موثرند:

 – شرایط اقلیمی زیست               

– شرایط جغرافیایی نظیر آب، خاک، هوا و محیط کشت       

– عوامل مختلفی نظیر زمان برداشت محصول، نحوه جمع آوری، طریقه خشک کردن

-همواره پیشنهاد می شود تا حد امکان مدت کوتاهی پس از جمع آوری اندام های گیاهی اقدام به استخراج اسانس از آنها شود.

 تفکیک و تشخیص اسانسها ی گیاهان دارویی از روغن های غیر فرار

1. اسانسها قابل تبخیر هستند و می توان آنها را از منابع خود به وسیله تقطیر بدست آورد.
2. اسانس ها تولید لکه ثابت روغنی روی کاغذ نمی نمایند زیرا فاقد ترکیب استرهای گلیسرل و اسیدهای چرب می باشد.
3.  اسانسها، مثل روغن های غیر فرار، بوسیله قلیاها صابونی نمی گردند.
4.  اسانس ها برخلاف روغن های غیر فرار تند نمی باشند، ولی در اثر مجاورت با هوا اکسید و رزینی می شوند.

پراکندگی گیاهان دارویی در طبیعت

اسانس ها در تمام گیاهان وجود دارند ولی در بعضی تیرههای بخصوص، مانند روتاسه ها، چتریان و میر تأسه ها به مقدار زیاد یافت می شود.

محل اسانس در گیاهان دارویی

اسانس ها بسته به نوع و تیره گیاهان ممکن است در اندام های ترشحی مانند کرکهای غده ای: در گیاهان تیره لابیته سلولهای پارانشیم تغییر یافته: گیاهان تیره پی پراسه لوله های اسانس بنام ویتا: گیاهان تیره چتریان و یا در کانال های لیزوژن وجود داشته باشد.

همه اندام های گیاه مخصوصا سرشاخه های گلدار ممکن است محتوی این مواد باشد. در ریشه یا ریزوم ها (ژانژ امیر) در پوست (دارچین) در چوب (کامفریه) در میوه (فلفل چتریان و سیتروس ها) و در دانه ها (نواد و موسکاد) نیز این مواد را می توان یافت.

از انواع اسانس ها می توان به اسانس های گلیکوزیدی (خردل و بادام تلخ)، اسانس های الکلی، آلدئیدی، کتونی، فنلی، اترهای فنلی و اکسیدی اشاره کرد. اسانس ممکن است در یاخته های معمولی و یاخته های بزرگتر (در لوراسه ها) تشکیل شوند. این مواد اغلب در اندام های مترشحه گیاه جای می گیرد.

ویژگی های فیزیکی اسانس های گیاهان دارویی

هرچند ترکیبات شیمیایی اسانس ها با یکدیگر تفاوت دارند اما آنها در برخی خواص فیزیکی مشتر کند. اسانس ها اغلب از آب سبکترند و وزن مخصوص آنها از0/ 172 تا 842/: متغیر است. اسانس ها دارای بوی مشخص و ضریب شکست قوی هستند و بیشتر آنها روی نور پلاریزه موثر می باشند. قدرت چرخش اسانس ها، اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص و تعیین درصد خلوص آنها می باشد. اکثر آنها بصورت تازه تهیه شده، خالص و بیرنگ می باشند و یا قابل بی رنگ شدن بوسیله تقطیر مجدد هستند.

اغلب اسانس های بی رنگ با قرار گرفتن در معرض رنگ قهوه ای در اسانس دارچین. هوا رنگی می شوند. نظیر رنگ زرد در نعناع و اسانس ها دارای بوی مشخصند که به علت ترکیبات متشکله مختلف بسیار متفاوت است. بوی اسانس بطور محسوسی در مجاورت نور و هوا تغییر می کند. نظیر بو و طعم اکثر اسانس های ترینی که سریعاً اکسید می شود.

طعم اسانس ها نیز متفاوت است، برخی شیرین و ملایم برخی تلخ و حتی سوزاننده هستند. اسانس ها در آب نامحلولند ولی تا حدودی در آب وارد می شوند و بوی خود را به آب منتقل می کنند. آنها در الکل، کلروفرم، بنزن و پترولیوم محلولند. اسانس های تازه تهیه شده در مقابل کاغذ تورنسل خنثی هستند ولی پس از مدتی واکنش اسیدی نشان می دهند. وزن مخصوص اسانس ها از آب کمتر است.

شیمی اسانس های گیاهان دارویی

بجز در موارد محدود، اسانس ها از یک ترکیب شیمیایی با خلوص نسبی تشکیل یافته اند. در اکثر موارد اسانس ها مخلوطی از ترکیبات می باشند که با یکدیگر تفاوت بسیار دارند. اجزای سازنده اسانس های گیاهی بر دو مبنا طبقه بندی می شود:

1.  بیوسنتز آنها       
2.  عوامل شیمیایی موجود

روش های اسانس گیری گیاهان دارویی

معمولاً روشی که برای استخراج بکار گرفته می شود. بر اساس نوع گیاه، خشک یا تازه بودن گیاه محل قرار گرفتن اسانس در اندام های گیاهی، نوع مواد تشکیل دهنده اسانس و درجه خلوص محصول نهایی می باشد. ساده ترین روش که برای استخراج اسانس گیاهان مرسوم بوده روش تقطیر می باشد. در صنعت از سه روش زیر استفاده می شود.

الف)  اسانس گیری با تقطیر با آب گیاهان دارویی

از این روش برای استخراج اسانس گیاهان خشک شده یا گیاهانی که اسانس آنها در اثر جوشیده شدن خراب نمی شود استفاده می گردد. روش کار به این صورت می باشد که قسمت مورد نظر گیاه را به همراه مقدار مناسب آب داخل ظرف تقطیر ریخته و در معرض حرارت قرار می دهند تا تمام مواد فرار یعنی آب و اسانس در قسمت سرد کننده دستگاه جمع شوند.

ب) اسانس گیری با تقطیر با بخار آب گیاهان دارویی

در این روش از آب و بخار استفاده می شود. برای گیاهان خشک و یا گیاه تازه ای که احتمال دارد در اثر آب جوش فاسد شود بکار می رود. طبق این روش مواد را داخل بالن می ریزند و آب به آن اضافه می کنندتا روی گیاه یک لایه آب قرار گیرد و بعد بخار آب را از درون این مواد گیاهی که در آب خیسانده شده اند عبور می دهند. در این روش روغن فرار با بخار آب در ظرف دیگری وارد شده و جمع آوری می شوند و چون این دو با هم مخلوط نمی شوند به راحتی قابل جداسازی می باشند.

ج) اسانس گیری تقطیر با بخار مستقیم گیاهان دارویی

این روش برای گیاهان تازه ای که حاوی اسانس هستند استفاده می شود. پس از جمع آوری، گیاه را مستقیماً وارد دستگاه تقطیر می کنند و به جای اینکه گیاه را خیس کنند آنرا به داخل سبدهای مخصوصی می ریزند این کار به این علت است که گیاهان تازه حاوی مقدار قابل توجهی آب می باشند.

بخار را با فشار از میان گیاه عبور داده و اسانس، همراه با بخار آب خارج می شود و در قسمت سرد کننده دستگاه جمع شده و سپس از آب جدا می شود. در این روش به علت تقطیر با بخار مستقیم بعضی از ترکیبات اسانسی هیدرولیز شده و بعضی نیز در اثر حرارت بالا تجزیه می گردند. بنابراین برای انجام یک تقطیر مطلوب باید بخار با فشار زیاد به داخل بافت ها و سلولهای گیاهی نفوذ کرده تا تجزیه اسانس به حداقل برسد. روش های دیگری که برای استخراج اسانس ها بکار می رود عبارتند از:

د)اسانس گیری با روش فشار و تیغ زدن گیاهان دارویی

برای جلوگیری از تجزیه اسانس های حساس به حرارت از این روش استفاده می شود که روش های روش جهت استخراج اسانس از پوست مرکبات بکار می رود. اسفنجی، تیغ زدن، سوارخ کردن و روش رندهای یا سوهانی و روش های ماشینی از این نوع می باشند. این

هـ) اسانس گیری با روش استفاده از حلال گیاهان دارویی

برای گیاهانی که اسانس آنها بسیار کم و از طرفی این اسانس حساس به حرارت باشد این روش را میتوا بکار برد. در این متد از دو نوع حلال یکی حلالهای فرار مثل بنزن، هگزان و دیگری حلالهای چربی غیر فرار مثل روغن زیتون می توان استفاده کرد.حلالهای فرار برای گیاهانی با روغن فرار زیاد استفاده می شود که این نوع حلالها نقطه جوش پائینی دارند و حلال های چربی غیر فرار برای گیاهانی با روغن فرار کم استفاده می شود مثل گلبرگ گلها به دو روش ان فلوریج و روش هوایی یا بادی انجام می گیرد.

و)  اسانس گیری با روش ان فلوریج گیاهان دارویی

در این روش مخلوطی از چربی گاو و چربی خوک را تهیه می کنند و این روغن ها را ابتدا ذوب کرده و سپس روی سطح پلیت شیشه ای به صورت یک لایه نازک می کشند و بعد گلها را بین دو لایه چربی قرار داده به مدت 24 ساعت بماند در این مدت اسانس آزاد می کنند، پس از 24ساعت گل های قبلی را خارج و گل های جدید را جایگزین می نمایند.

این عمل را برای چند هفته تکرار نموده تا لایه های چربی از اسانس اشباع شود. روغن های ثابت محتوی روغن فرار را با الکل مطلق مخلوط کرده الکل، روغن را در خود حل کرده و سپس عصاره را سرد کرده و بعد از صاف کردن، چربی را از آنها جدا می کنند و این عمل را سه بار انجام می دهند. عصاره حاصل در عطر سازی استفاده می شود.

ز) اسانس گیری با روش هوایی یا بادی گیاهان دارویی

این روش شبیه روش قبلی است، با این تفاوت که جریانهای گرمی را از گلها عبور می دهیم. بنابراین هوای گرم که با روغن فرار متراکم شده و به صورت اسپری وارد روغن ثابت مذاب می کنیم و پس از آن روغن ثابت مذاب از روغن فرار اشباع شده مثل روش ان فلوریچ استخراج می گردد.

ح) اسانس گیری با  روش استخراج روغنهای فرار توسط آنزیم گیاهان دارویی

در مواردی که روغن فرار گیاه به صورت گیلکوزید می باشد. (اسانس بادام تلخ و اسانس خردل) بایستی ابتدا این گلیکوزید توسط آنزیم هیدرولیز شود و سپس روغن فرار آزاد شده و جمع آوری گردد.

ط)اسانس گیری با روش استخراج توسط گازها گیاهان دارویی

اساس این روش بر مبنای نقطه میعان گاز Co2 در حوالی نقطه بحرانی می باشد. گاز دی اکسید کربن اگر به صورت مایع در آید می تواند اسانس ها ار در خود حل کرده و در حالت گازی ایجاد دو فاز نموده وسپس در محل دیگر عمل انبساط انجام گرفته و دی اکسید کربن بصورت گاز خارج شده و اسانس را به جا می گذارد.

ی) اسانس گیری با روش تقطیر تجزیه ای گیاهان دارویی

روشی برای بدست آوردن اسانس هایی است که دارای بوی سوخته می باشند. هنگامی که چوب یا رزین گیاهان خانواده کاج را بدون وجود هوا حرارت دهند، در اثر تجزیه ترکیبات فرار متعددی حاصل می شود و توده باقیمانده شامل ذغال خواهد بود و مواد معطر تقطیر شده به دو لایه تقسیم می گردد که یک لایه آبکی حاوی الکل متیلیک (عرق چوب) و اسید استیک ناخالص و لایه تیره رنگ دیگر محتوی قطران کاج و ترکیبات دیگر می باشد که ترکیب آن بستگی به نوع چوب بکار برده شده خرد یا آسیاب شده باشد یا سریعاً به آن حرارت دهند، مقدار قطران حاصل معادل 10نتدرصد چوب بکار برده شده خواهد بود.

برای مشاهده اخبار روز صنعت پسته و مطالب مفید کشاورزی و پسته به کانال پسته رفسنجان بپیوندید 

برای عضویت در کانال تلگرام، اینستاگرام و آپارات پسته رفسنجان بر روی تصاویر زیر کلیک کنید: