معرفی اُشنان یا علف شوره
علف شوره یا اُشنان درختچه ای است کوچک مانند علف هرز اما با فایده و گونه های بسیار که هم در ایران و هم در نقاط دیگر جهان رشد و فایده دارد. در این نوشته با اُشنان، خواص درمانی و گونه های اُشنان آشنا می شویم.
در ایران انواع آن را به طور کلی «شوره» و «علف شوره» و در خوزستان با نام محلی «قاقله» می نامند. در کتب طب سنتی با نامهای «اُشنان» و «حُرض»، «اشنان گازران»، «خرء العصافیر» (فضله گنجشک) آمده است. به فرانسوی Soude و Kali و به انگلیسی Saltwort و Glass wort گفته می شود. گیاهانی هستند از خانواده اسفناج Chenopodiaceae.
در ادامه به اُشنان، خواص درمانی و گونه های اُشنان می پردازیم.
گونه های متنوعی از علف شوره (اُشنان) در ایران
1.گونه Salsola arbusta Pall و مترادف آن Salsola arborscens I این گیاه را در بلوچستان با نامهای محلی «نرّوک»، «رَندوک»، «رَندو» و «نرّوند» می شناسند.
درختچه ای است کوچک با برگهای خطّی، کمی دراز، متناوب. خیلی پر شاخه که به مصرف تعلیف شتر می رسد. این درختچه در مناطق خشک و شوره زار ایران بین راه شاهرود و گرگان، همدان و در شمال بلوچستان و زاهدان دیده می شود.
2.گونه S. aurantiaca Bge این گیاه نیمه چوبی است و پوشیده از کرک می باشد. در شوره زارهای اطراف تهران در دامنه های البرز در گنداب در راه بین تهران و قزوین. بین کاشان و قم. در اصفهان در کوه زوفا و در کوه صُفه جلفا و در آذربایجان و در فارس بین تبریز و شیراز و سروستان دیده می شود.
3.گونه S. dendroides Pall مترادف های آن .verrucosa M.B و S. Georgica Bge و S. foetida pauls و .S. vvermiculata M.b می باشد. این درختچه در سواحل شمال ایران در شنزارهای ساحلی در فرح آباد ساری دیده می شود. دارای مقدار زیادی پروتید است و به مصرف تعلیف دام می رسد.
4.گونه richteri Karel مترادف های آن S. arborescens var richtri Moq و S. arbuscula var angustifolia Fenzl می باشد. این درختچه بین شاهرود و میامی و طبس و بیابان بین انارک و چوپانان دیده می شود.
5.گونه nitraria Pall مترادف آن S. spissa M.B درختچه کوچکی است که بین نطنز و کاشان و در راه چوپانان در کویر دیده می شود.
6.گونه .Soda L گیاهی است یکساله با شاخه های کوتاه و متناوب و برگهای آن گوشتی نیمه استوانه ای. میوه آن درشت و متورم. این گیاه در سواحل بحر خزر و در آذربایجان در اطراف تبریز دیده می شود.
7.گونه sogdiana Bge گیاهی است یک ساله بدون کرک. ساقه آن کمی ضخیم. برگهای آن خطی کمی دراز و گوشتی. این علف شوره در اراضی شمال ایران در بین کرمان و یزد دیده می شود.
گونه مهم گیاهی حُرص در طب سنتی (.Salsola kali L)
این گیاه در کتب طب سنتی با نام «حُرص» و «شوک احمر» آمده است. به فرانسوی Kali و به انگلیسی Saltwort گفته می شود. گیاهی است یکساله ساقه های آن بدون کرک و یا کمی کرک دار با یک ساقه مرکزی قایم مشخص. برگهای آن ریز و کوچک گوشتی و بدون دمبرگ که نوک آن تیز و خاردار است.
این گیاه تقریبا در کلیه مناطق ایران در کرج دامنه های شمالی البرز، آذربایجان در تبریز و در بلوچستان می روید. در بلوچستان با نامهای محلی «گل چاه» و «جاقون» شناخته می شود و از علوفه شتر است.
گونه گیاهی چوبی حاشُک (S. foetida Del)
گیاهی است چوبی و به رنگ مایل به قهوه ای پوشیده از غبار آردی خاکستری. برگهای آن متناوب، خیلی ریز و کمی گوشتی است. این گیاه در بلوچستان می روید و با نامهای محلی شناخته می شود.
در شمال بلوچستان در سیبی با نام «حاشُک» نامیده می شود و از علوفه شتر است. در نظیر آباد در سیبی آن را «لاتا» هم می گویند و از آن قلیا می گیرند و برای تعلیف شتر و بز به کار می رود و در درّه حریرود آن را «شورا» و «شوراک» نامند.
بعد از تشریح گونه های اُشنان، با خواص درمانی و گونه های اُشنان آشنا می شویم.
ترکیبات شیمیایی گیاه اُشنان
در علف شوره گونه S. Kali که مورد بررسی قرار گرفته مقداری اکسالیک اسید یافت می شود.
اُشنان ها و خواص و کاربرد آنها
چون برگ های گیاه اُشنان لکه را پاک می کند برای شستن لباس استفاده می شود. به همین علت در بعضی کتب آن را اُشنان گازران و یا غاسول نیز ذکر می کنند.
طرز تهیه سود اُشنان
به طور کلی سابقاً از اُشنان ها سود گرفته می شد و از خاکستر گیاه برای تولید سود[1] استفاده می شده است. برای این کار علف شوره ها بخصوص انواع درختچه آن را در گودالی ریخته و روی آن نی و خار ریخته آتش می زدند.
مایعی از گیاه خارج می شد که پس از سرد شدن منجمد شده و به صورت قطعاتی در می آمد که آن را «قلا» یا «قلیا» می نامیدند. که در صنعت شیشه گری و صابون سازی مصرف می شده است و به این علت است که نام این گیاهان را به انگلیسی Glasswort گویند.
استفاده از اُشنان در هندوستان
در سند هندوستان مرسوم بود، ظرفهای سفالی را که بعد از پخته شدن قرمز می شده با مالیدن برگهای علف شوره به رنگ سیاه در می آوردند.
در هند از علف شوره گونه S.Kali برای دفع کرم استفاده می کنند و خاکستر آن را برای رفع ناراحتی پوست و خارش روی پوست می مالند. البته چون گیاه بدبو است خوردن آن مشکل است.
شستن لباس در گذشته با اُشنان
انواعی از گیاه را که دارای برگها و ساقه های سفید است «خرءالعصافیر» نامند. از این گونه بیشتر برای شستن لباس استفاده می شده است.
محل رویش گیاه علف شوره
گیاه اُشنان یا علف شوره یا سود که معمولاً در باتلاقهای آب شور و یا در شوره زارها و در سواحل شور دریا می روید سابقاً منبع عمده و شاید منبع اصلی تولید ماده سود بوده است.
ترکیب شیمیایی سود اُشنان
از نظر شیمیایی ماده سود که از گیاه اُشنان گرفته می شود کربنات خنثی سدیم است که در طبیعت مخلوط با سایر مواد وجود دارد. در حال حاضر سود خالص را به طور صنعتی تهیه می نمایند.
سود صنعتی به شکل گرد سفید و یا به صورت دانه های بلورین است که اگر بلورهای آن در مقابل هوا قرار داده شود آب خود را از دست داده به صورت گرد در می آید. این گرد کاملاً و به خوبی در آب حل می شود.
استفاده از سود در مصارف خانگی
سود یا کربنات سدیم تجارتی در مصارف خانگی برای پاک کردن و تمیز کردن لوازم آشپزخانه و برای شستن لباس و پارچه به کار می رود.
استفاده از سود در مصارف پزشکی
از نظر دارویی انواعی از املاح سود در پزشکی کاربرد دارند از جمله بی کربنات دو سود یا جوش شیرین، فسفات دو سود، بنزوات دو سود، سالیسیلات دو سود و…
سود محرق به اصطلاح طب سنتی
سود محرّق [2] یا NaoH که از ترکیب اکسید سدیم با آب حاصل می شود همان طور که از نامش پیداست سوزاننده است و پوست را می سوزاند. به اصطلاح طب سنتی خورنده یا اکال است. در تولید صنعتی صابونهای سخت و در صنعت تصفیه نفت و سایر صنایع کاربرد دارد.
طبیعت علف شوره یا اُشنان
اشنان یا علف شوره از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است.
از نظر سایر خواص دارویی اُشنان
- مدّر بوده و مصرف 2 گرم از برگ و ساقه گیاه مدّر قوی است و باز کننده انسداد و گرفتگی های مجاری
- خوردن 10 گرم از گیاه سبز مسهل زرد آب و صفرا است
- نافع استسقا
- خوردن 4 گرم آن قاعده آور
- سوزاننده بوده و مالیدن عصاره آن روی زخم برای از بین بردن گوشت زاید زخم مفید
- گونه S. Kali ملیّن و مدّر است و خوردن آن در حد مجاز و به مقدار محدود برای رفع عوارض ویتامین C مفید
اُشنان مضر برای مثانه
اُشنان برای مثانه مضر است و از این نظر باید با عسل خورده شود.
توجه: در حال حاضر مصارف طبی دارویی علف شوره ها به سبب خطری که مصرف زایید بر حد مجاز آن دارد به کلی کنار گذارده شده است. از آن ها در مصارف صنعتی و به علاوه از ترکیبات املاح سود به صورت دارو استفاده می شود که فوقاً ذکر شده است.
تا اینجای مطلب به اُشنان، خواص درمانی و گونه های اُشنان آشنا شدیم گونه های دیگری از اُشنان نیز وجود دارد که سود استخراج می نمایند به این مطلب هم توجه نمایید.
اُشنان بحری با نام های قدیمی
از خاکستر گیاهان دیگری از خانواده اسفناج نیز سود یا سلیکور استخراج می شود که به اُشنان بحری معروفند و دو گونه آن را در اینجا ذکر می کنیم.
در کتب قدیم با نامهای «قلی» و «غاسول» و «اشنان گازران» نیز آمده است. به فرانسوی Salicirne و Salicirnecommune و Salicirne herbacee و به انگلیسی Glasswort گفته می شود. گیاهی است از خانواده اسفناج Chenopodiaceae.
دو گونه مهم اُشنان بحری
- .Salicirne herbacea L و مترادف آن S. annua Eng.
- .Salicirnia L و مترادف های آن .S. arabica L و S. europaea L. var fruticose L می باشد.
مشخصات گونه گیاهی اُشنان بحری Herbacea
گیاهی است یکساله، کوچک (40-10) سانتی متر و خیلی پر شاخه. شاخه ها بند بند. برگها ریز و رشد نکرده و شاخه ها به رنگ مایل به قرمز است. این گیاه معمولاً در خرابه ها و در اراضی شور و خشک می روید.
گیاه تازه مصرف غذایی دارد و با سرکه مثل خیارشور و یا مانند لوبیای سبز می پزند و می خورند. در ایران در اطراف تهران، ورامین، دامنه های البرز، مرد آباد کرج و در بندر گز و در آذربایجان به طور خودرو دیده می شود و اغلب کنار دریاها می روید.
مشخصات گونه گیاهی اُشنان بحری S. fruticosa
به ارتفاع 40-30 سانتی متر و با شاخه های متعدد و برگها بدون دمبرگ، باریک، کوتاه و رشد نکرده به عرض یک میلی متر و به طول 6-5 سانتی متر به رنگ سبز مات. گلهای آن به رنگ مایل به سبز. این گیاه در غرب ایران در دشت های شور اراک و در جنوب غربی بلوچستان می روید.
ترکیبات شیمیایی اُشنان بحری
از نظر ترکیبات شیمیایی در اُشنان بحری نیز اکسالیک اسید یافت می شود. در اندام گیاه مقدار زیادی آب (حدود 90 درصد) است. به علاوه دارا بتائین، کولین و استرول می باشد.
خواص و کاربرد دارویی اُشنان بحری
- درمان کننده عوارض کمی ویتامین C
- مقوی، مدّر و تصفیه کننده خون
- مفید برای کاهش اوره خون
- معمولاً به صورت خام مانند سبزی خوردن و یا ترشی که در سرکه خوابانیده شده باشد یا قطعاتی از آن را مانند لوبیای سبز می پزند و می خورند.
- از خاکستر اُشنان بحری نیز سود گرفته می شود.
دو گونه مهم دیگر اُشنان
گونه هایی از خانواده اسفناج هستند که به انها نیز اُشنان گفته می شود بعد از آشنایی کاملتان با اُشنان، خواص درمانی و گونه های اُشنان، نوشتن این مطلب را نیز مفید دانستیم. به گیاهان دیگری از خانواده اسفناج ولی از جنس Seidlitzia نیز اُشنان گویند که نام دو گونه معروف آنها در اینجا ذکر می شود.
1.گونه مهم Seidlitzia Rosmarinus (Bge.) Ehrenb که مترادف آن Suaedan Rosmarinus Bge می باشد. درختچه بیابانی است از خانواده Chenopodiaceae. نامهای محلی آن «اشنان» و «اشنون» و «اشنیان» و در سبزه وار «زالک» و مانند علف شوره ها «حُرض» و «غاسول» گفته می شود.
این گیاه دارای برگهای متقابل، گوشتی، دراز و نازک است. ساقه های آن صاف سفید رنگ می باشد. در کویر های نمک و شوره زارهای امیران می روید. در شاهدشت کرج، در دامغان تا سبزه وار، کویر های مرکزی بم، بیاضه، اطراف یزد، کرمان و فارس دیده می شود. از نظر کاربرد دارای خواصی مشابه علف شوره است.
2.گونه مهم Seidlitzia florida (M.B) Bge گیاهی است یکساله با برگهای ضخیم وشیره دار. ساقه افراشته با شاخه های ساده و برگها متقابل. گلها کوچک و در قسمت پایین در لابلای برگها ظاهر می شود.
این گیاه در دامنه های البرز، اطراف تهران، مردآباد کرج، بین قزمین و تهران، در آذربایجان نزدیک خرابه های رشدیه، در اصفهان اطراف موچه خوار، در غرب در اراک در بخش چاپلق، در استپ شوره زار ویسم، در جنوب شیراز، کوه سیاهه و قهوه خانه دیده می شود.
مشاهده تمامی محصولات فروشگاه
[1] soude
[2] Soulde Causteque
