آشنایی با گیاه بومادران و خواص آن
در کتب طب سنتی با نامهای « بومادران» و «بوماران» و نوعی برنجاسف و «الف ورقه» نامبرده شده و در اغلب مدارک آن را با برنجاسف و قیصوم یکجا نام می برند. به فارسی کهن ژابیثر-ژابینر گفته می شود. به فرانسوی Achllee و Herbe au charpenitirer و Achillee mille – feuille و به انگلیسی Thousand weed و Solidier,s woundwort وBlood wort و Yarrow و Milfoil گفته می شود. گیاهی است از خانوادۀ Compostae تیرۀ فرعی Raadiae نام علمی آن Achillea millefolium L. و مترادفهای آن A.ossica C.Koch. , A.ambigua Boiss ,Achillea lanulosa Nutt A.magna W.D.C., می باشد که از طرف گیاه شناسان مختلف نامگذاری شده است.
مشخصات گیاه بومادران
بومادران گیاهی است چند ساله به بلندی 80-60 سانتی متر خیلی زودرس در مراتع و چراگاه های مخلوط با سایر علفها و قبل از سایرین می روید. ساقه های آن زرد پس از چرا خیلی زود و مجدداً می روید. برگهای آن بدون دمبرگ و دارای تقسیمات بسیار ریز و باریک و همچنین تقسیمات ثانویه است. به همین دلیل آن را هزار برگ گویند. این برگها پوشیده از کرک می باشد.گلهای آن خیلی کوچک سفید یا مایل به صورتی است و در تابستان به شکل گروهی در انتهای ساقۀ گل دهنده ظاهر می شود. در اغلب خاکها رشد می کند ولی در زمینهای خشک بهتر می روید. بومادران, معطّر دارای بوی قوی و طعم گرم و قابض است و اغلب نیز تلخ می باشد، به همین دلیل در سوئد گاهی بجای رازک در آبجو سازی به کار می رود. در سویس از گلهای خشک آن مثل چای استفاده می کنند و به آن چای سویسی گویند . نوع دیگر ی چای سویسی در اروپا معمول است و آم مخلوطی از گیاهان معطّر و مفید از جمله ارنیکا، بتونیقا ، زوفا ، آرزبه ، سیزاب ، مریم گلی ، و اکلیل الجبل است اینها را با هم دم کرده و می خورند، برای تقویت و ضد عفونی معده خیلی مفید است.
توضیح: شرح خواص و هویت تمام گیاهان فوق در جلد های مختلف این مجموعه آورده خواهد شد.
گیاه بومادران، در مناطق مختلف امریکا و اورپا و ایران می روید. در ایران در دامنه های البرز در پلور ، اطراف دماوند ، قسمت های شمالی اوشان و در اشتران کوه و در آذربایجان در اطراف تبریز می روید.
ترکیبات شیمیایی گیاه بومادران
از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای اسانس روغنی فرّار و مادۀ(HCN گلوکوزید) آکیلئن (آشیلئن) است.گلهای بومادران دارای اسانس روغنی فرّار و ماده ای به نام آزولن است. بومادران در امریکا مورد بررسی و تجزیه قرار گرفته و از هر گیاه به میزان 47/0 درصد اسانس روغنی به دست آورده اند. این گیاه روی خرگوش آزمایش شده و نتیجه بدست آمده نشان می دهد که گیاه تا حد ضعیفی دارای خاصیت تب بر می باشد[G.I.M.P]. در مطالعه دیگری که برروی گیاه خشک شده انجام گرفته، وجود آکلئین و یا آلکالوئیدهای دیگر گزارش نشده است. خاصیت کم کردن فشار خون گیاه در اثر وجود کولین در آن است. در هر 100 گرم از گلهای آن100-12 میلی گرم مادۀ آزولن وجود دارد، به این ترتیب معلوم می شود مقدار آزولن در گیاه خیلی متغیر است و در برگهای گیاه و پوست و ساقه آن خیلی جزیی آزولن یافت می شود. اسانس روغنی گیاه دارای 5/1 درصد آزولن است که در مقایسه با مادۀ گائیازولن صنعتی خالص اثر فعّالی در مورد برخی از انواع بیماری های پوستی ندارد. بررسی دیگری نشان می دهد که مقدار اسانس در گیاه متغیر و بین85/0 تا6/0 درصد تغییر می کند. مقدار مادۀ کامازولن موجود در اسانس 423-261 میلی گرم درصد است و ضمناً در حدود3/0 درصد نیز ماده کولین دارد.
در بومادران مواد بتونیسین ، نوعی استاچیدرین ، بتائین ، یک باز C ، همچنین آپیژنین آزاد ، یک گلوکوزید از آپیژنین ، گلوکوزیدی از لوتئولین وجود دارد.
مواد عوامل و مؤثر گیاه بومادران ماترکارین ، دی استیل ماتریکارین و دو نوع سسکی ترپن لاکتون است[S.G.I.M.P]. معمولاً از برگ و گل و گاهی نیز از ریشه بومادران به عنوان دارو استفاده می شود.
خواص (کاربرد) گیاه بومادران
در هندوستان،گیاه بومادران به عنوان معرّق، محرّک، تونیک، مقوی و قاعده آور تجویز می شود معتقدند که برای سرماخوردگی و گرفتگی مجاری تعریق و آغاز تب مفید است.
طبق نظر حکمای طب سنتی ایران بومادران از نظر طبیعت گرم و خشک است. از برگ و گل و یا ریشه آن به مثابه عامل محرّک، ضد هیستری و قاعده آور استفاده می شود. سابقاً در آلمان، ریشه آن برای کنترل صرع تجویز می شده است. دم کردۀ 10 گرم بومادران در 500 گرم آب جوش قاعده آور است. از گرد ریشه آن برای کنترل صرع4-2 گرم به طور گرد می خوردند. دم کردۀ آن برای تقویت معده، به عنوان بادشکن و در موارد ترش کردن غذا نیز اثر مفید دارد. بومادران مدّر است و در مورد دفع سنگ کلیه نیز مفید است. فشار خون را کاهش می دهد. اگر 50 گرم گیاه خشک را در یک لیتر آب ده دقیقه ریز ریز بجوشانید و بر روی موضع بواسیر خونی کمپرس کنند، خون ریزی را بند می آورد. شستن زخمها و شقاق پستان با این جوشانده التیام بخش است. چون قابض است، خوردن دم کردۀ آن برای قطع ترشحات مفرط رحم و دفع اخلاط خونی و قطع اسهال های ساده نیز مفید است. دم کردۀ بومادران علاوه بر موارد فوق برای رفع گاستریت حاد و مزمن، بند آوردن خونروی از بینی، رفع بیخوابی، اختلالات بینایی و وجود خون در ادرار مؤثر است. در محافل گیاه درمانی امریکا از بومادران برای کاهش قند خون و همچنین در موارد بیماری برایت استفاده می شود.
در مناطق خاور دور از دم کردۀ سرشاخه های گلدار بومادران و برگهای آن به عنوان قابض و ضد اسپاسم می خورند[پتلو].خوردن دم کردۀ آن در موارد سرماخوردگی،آرام کردن اعصاب، معالجه کولیک و قطع خونریزی تجویز می شود و در عین حال قاعده آور است[کلوپن برگ-ورستیغ و وان استی نیس کروزمان].
مطالعات دانشمندان مراکز مختلف جهان در مورد گیاه بومادران
در افسانه های کهن یونان آمده است که در جنگهای Trojan، قهرمان داستاد ایلیاد هومر، به نام آشیل، برای قطع خونریزی از زخمهای سربازان از بومادران استفاده می کرده است و له شدۀ برگهای گیاه را در موضع خونریزی می گذارده اند و حالا در قرن بیستم تحقیقات دانشمندان این اثر بومادران را تایید می کند. در تحقیقات جدید علمی که در مورد این گیاه به عمل آمده, روشن شده است که در بومادران موادی وجود دارد که برای قطع خونریزی، کاهش درد، ورم و در نتیجه التیام زخمها و بریدگی ها مؤثر است. و در عین حال برای رفع اختلالات هاضمه و تنظیم ترشحات عادت ماهیانه نیز مفید است. هم زمان با دوران آشیل ، اطبای چینی نیز از بومادران برای معالجه ورم و قطع خونریزی و جلوگیری از ترشحات مفرط و غیر طبیعی عادت ماهیانه و همچنین برای التیام زخمهای ناشی از گاز گرفتن سگ و گزیدگی مار استفاده می کرده اند. در مکتب طبی «آیور ودا» در هند نیز حکمای هندی بومادران را برای معالجه تب تجویز می کرده اند.در قرن هفدهم میلادی John Parkinson از اطبای معروف آن زمان معتقد بود ، اگر له شدۀ بومادران داخل بینی در حال خونریزی گذارده شود، خونریزی قطع خواهد شد و طبیب معروف دیگری در آن دوران به نام Nicholas Culpeper در یاداشتهایش می نویسد «مرهمی که از له شدۀ برگهای بومادران تهیه می شود، برای التیام زخمها و قطع خونریزی های شدید و رفع ورم و همچنین برای بواسیر مفید است. مهاجران اروپایی بومادران را با خود به امریکای شمالی وارد کردند و این گیاه مورد استقبال سرخپوستان بومی آن دیار قرار گرفت و از آن برای التیام زخمها و سوختگی پوست و در مصارف داخلی برای درمان سرماخوردگی، التهاب گلو،آرتروز،دندان درد, رفع بیخوابی و سوء هاضمه استفاده می کنند.
1.Brights disas اصطلاحی است که به بیماری مزمن کلیه اطلاق می شود .این بیماری غالباً با افزایش البومین در ادرار و استسقا همراه است .
از نظر التیام زخمها : بومادران شامل مواد شیمیایی متعددی است که معمولاً برای التیام زخم مفید است. از جمله دو مادۀ شیمیایی Achilleine و Achilletin که عامل انعقاد خون را در محل بریدگی و خونریزی تحریک نموده و موجب قطع خونریزی می شوند و مواد دیگری چون Azulene و Camphor (کافور) Eugenol ,Menthol, ChamazuleneQuertcentin ،Rutin و Salicylic که در این گیاه وجود دارند دارای خاصیت ضد ورم و رفع درد هستند و مواد دیگری چون Tannins و Terpeniolو Cineol موجود در آن نیز ضدعفونی کننده می باشند.
برای رفع سوء هاضمه : بومادران دارای ماده ای است که در بابونه نیز وجود دارد که برای آرام کردن عضلات نرم نسوج مجاری هاضمه مفید است و به گیاه خاصیت ضد اسپاسم می دهد، ولی به هر حال خاصیت آرام بخشی بو مادران در حد بابونه نیست و از آن کمتر است.
از نظر کمک به رفع ناراحتی های زنانه : خاصیت ضد اسپاسم بومادران نه فقط برای آرامش عضلات نرم نسوج هاضمه بلکه برای سایر عضلات نرم نظیر عضلات نرم رحم نیز مفید است و در نتیجه به بومادران خاصیت معالجه و رفع گرفتگی رحم و رفع اختلال در عادت ماهیانه می دهد.
به عنوان مسکن و آرامبخش : در بومادران مقدار جزیی نیز مواد شیمیایی خواب آور وجود دارد ، به نام Thujone که خواب آوری آن در ردیف گیاه شاه دانه است. البته باید توجه شود که مادۀ Thujone اگر به مقدار زیاد مصرف شود سمّی است ولی مصرف بومادران به مقدار مجاز، دارای کمی از این ماده است که سمّی نیست.
تحقیقاتی که در هند به عمل آمده نشان می دهد که بوماددران برای معالجه ناراحتی های کبد یا هپاتیت مفید است.
آشنایی با مقدار مصرف گیاه بومادران
برای التیام زخم: زخم را تمیز می کنند و برگهای تازه و گلهای بومادران را له کرده و روی آن می گذارند.
به عنوان مسکن و آرام بخش و برای کمک به رفع اختلال هاضمه و گرفتگی های عادت ماهیانه باید 2-1 قاشق مرّبا خوری بوماردان را در یک پیمانه (220 گرم) آب جوش ریخته 15 دقیقه بخیسانند و تا 3 پیمانه در روز بخورند و چون تلخ است می توان با عسل و یا لیمو ترش (بسته به وضع بدن) مخلوط کرد.
به صورت تنطور: باید نصف یا یک قاشق مربا خوری تنطور بومادران را 3 بار در روز خورد.
فرآورده های بومادران نباید به کودکان زیر دو سال داده شود و برای کودکان بزرگتر نیز باید از مقدار کم شروع و با توجه به سن کم کم تا حد مجاز افزایش داد.
مصرف زیاد بومادران ممکن است رنگ ادرار را قهوه ای تیره کند که اشکالی ندارد.
تا به حال در گزارشهای پزشکی آثار زیان باری از مصرف بومادران مشاهده نشده است و فقط در مورد اشخاصی که نسبت به گیاه Ragweed آلرژی دارند، ممکن است خوردن بومادران در آنها ایجاد حساسیت و خارش نماید. عصارۀ عاری از Thujone بومادران به عنوان نوشابه طبی توسط سازمان نظارت بر خوراک و دارو در امریکا بی ضرر اعلام شده و مصرف گیاه برای کلیه اشخاص بالغ به استثنای زنان باردار و مادران شیرده با نظر کارشناس و پزشک بلامانع می باشد بومادران از طریق کاشت بذر یا با تقسیم ریشه در بهار یا در پائیز تکثیر می شود. بذر را در زیر پوشش نازکی خاک نرم پاشیده و مرتباً مرطوب نگه می دارند تا جوانه می زند و پس از اینکه چند برگه شد نهالها را به فاصله 30سانتی متر تنک می کنند. بومادران به آفتاب کامل و خاک با زهکش قوی و قابل نفوذ احتیاج دارد و خوب رشد می کند. موقع برداشت بومادران وقتی است که گیاه شکوفه کرده باشد و آنها را باید آویزان کرد تا خشک شوند.
Ragweedگیاهی است یکساله، علفی،دارای برگهای خیلی تقسیم شده، از جنس Ambrosia که گونه ای از آن به نام A. Artemisiifolia در مکزیک فراوان می روید.این گیاه دارایپولنهایی است که در فصل گل در برخی اشخاص ایجاد حساسیت شدید می کند و آثار زیان بخشی در بیماری آسم و تب یونجه دارد.
