آشنایی با درخت پسته و خصوصیات آن
پسته یکی از محصولات عمده باغی کشور می باشد که به دلیل مقاومت به انواع تنش ها به ویژه تنش شوری و خشکی قابلیت کشت در شرایط مختلف آب و خاکی را دارد.
هم اکنون ایران و آمریکا از تولید کنندگان و صادر کنندگان بزرگ این محصول می باشند.
در آمریکا هر چند سطح زیر کشت پسته پایین تر از ایران می باشد ولیکن به دلیل عملکرد بالاتر در واحد سطح، تولید سالیانه آن بالاتر از ایران بوده که با توسعه سطح زیر کشت آن بویژه در ایالاتی مثل کالیفرنیا، تولید آن از این هم فراتر رفته و رقیب جدی ایران در صادرات خواهد بود.
عملکرد پسته در باغات کشور کمتر از یک تن پسته خشک در هکتار می باشد.
پسته یکی از گیاهان مهم خانواده پسته سانان (Anacardiaceae ) و متعلق به جنس pistacia می باشد.
11 الی 17 گونه و چند زیر گونه پسته در این جنس قرار دارند.
تیره پسته سانان با حدود 60 جنس و 600 گونه یکی از خانواده های مهم گیاهان می باشد.
پسته های وحشی که بیش تر در ارتفاعات و کوهستان های خشک و نیمه خشک استپی ایران می رویند از ارتفاع 700 متری (خنجک در لرستان) تا 3000 متر از سطح دریا (بنه در ارتفاعات بختیاری) یافت می شود.
پسته های اهلی که همگی آنها متعلق به Pistacia vera میباشند در دشت های حاشیه کویر، دامغان، کرمان ، رفسنجان، قزوین ، قم و… یافت می شود.
از بین گونه های مختلف جنس پسته، چهار گونه: khynjuk ،atlantica ،Vera و mutica در ایران یافت می شود.
پسته درختی است که از دیرباز در نقاط مختلف ایران کشت می شده است و جنگل های وحشی پسته در ناحیه شمال شرق ایران به ویژه مرز افغانستان و ترکمنستان وجود دارد و گمان می رود که درخت پسته حدود 3-4 هزار سال قبل در ایران اهلی شده و مورد کشت و کار قرار گرفته است.
این گیاه در کشورهایی مثل ایران، سوریه ،ترکمنستان و غرب افغانستان رشد می کند.
تولید پسته در سال 2005 معادل 190.000 تن بوده که ایران را در مقام اول در دنیا قرار می دهد.
بعد از ایران، آمریکا با تولید 140.000 و ترکیه با تولید 60.000 تن در مقام دوم و سوم قرار داشته اند.
صادرات پسته ایران در سال 2006معادل 38.000 تن بوده است.
کلمه پسته فارسی می باشد و از طریق زبان لاتین از فارسی وارد زبان های غربی شده است.
شکل شماره (1) درختان قدیمی پسته
شکل شماره 2- رشد شاخه های جدید بر روی درختان قدیمی پسته
شرایط آب و هوایی مورد نیاز کشت و کار پسته
تابستان های گرم و طولانی و زمستان های سرد و طولانی جهت کشت و کار پسته توصیه می شود.
دمای 45 درجه سانتی گراد در تابستان و سرمای منفی 20 درجه در زمستان را به خوبی تحمل می کند.
البته میزان مقاومت بر حسب مرحله رشد گیاه، سن گیاه، نوع رقم، وضعیت تغذیه و آبیاری متفاوت می باشد.
پسته نسبت به سرمای دیررس بهاره حساس است.
همچنین گرمای زودرس بهاره نیز موجب از بین رفتن گل ها و میوه ها در ابتدای فصل، و گرمای بیش از حد در زمان مغز بستن و رشد میوه، باعث سقط جنین و افزایش درصد پوکی میوه می شوند.
وجود بادهای ملایم با سرعت حدود 10 کیلومتر بر ساعت در زمان گلدهی الزامی است، ولی باد های گرم و خشک طوفانی و همراه با گرد و خاک مشکل ساز می باشد.
بارندگی
بارش باران در زمان گلدهی، رشد میوه، رسیدن و برداشت محصول را دچار مشکل می کند.
این مشکلات از طریق افزایش رطوبت نسبی محیط باغ، شستشوی کلاله و اختلال در پراکنش مناسب دانه گرده ایجاد می شود.
بطور کلی مکان مناسب کشت پسته باید در جایی در نظر گرفته شود که از حدود یک ماه قبل از فصل برداشت و در طی زمان برداشت بارندگی نداشته باشد تا محیط مساعد رشد عوامل قارچی در آن ایجاد نشود.
رطوبت نسبی محیط
از احداث باغ پسته در مناطقی که رطوبت نسبی بالای 70 درصد می باشد، باید اجتناب نمود.
برای داشتن حداکثر محصول، میزان رطوبت نسبی در تابستان باید کمتر از 35 % باشد.
افزایش رطوبت نسبی در زمان گلدهی و گرده افشانی باعث کاهش بازده گرده افشانی و در نتیجه کاهش تشکیل میوه شده و در زمان رسیدن میوه هم باعث شیوع بیماریهای قارچی و از جمله افزایش آلودگی محصول به آفلاتوکسین می گردد.
به طور کلی وجود تابستان های گرم و خشک و طولانی و زمستان های سرد و معتدل از جمله عوامل محیطی مناسب جهت کاشت پسته می باشد.
مهمترین ارقام پسته ایران
معروف ترین ارقام پسته در ایران عبارتند از: اکبری، کله قوچی، احمد آقایی، اوحدی، بادامی زرند، ممتاز، خنجری دامغان، شاه پسند، سفید پسته نوق و قزوینی.
درخت پسته اکبری
یکی از ارقام تجاری پسته که از نظر اقتصادی دارای بالاترین ارزش است. میوه های آن بادامی کشیده و درشت می باشند.
از خصوصیات این رقم رشد رویشی زیاد آن با برگهای متراکم، سطح وسیع برگ، محصول زیاد، دیرگلدهی و دیررسی بوده و در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت می باشد.
درخت پسته کله قوچی
میوه فندقی شکل درشت و عملکرد خوب این رقم سبب شهرت و گسترش آن شده است.
این رقم نسبت به کمبود آب و مواد غذایی حساس بوده و اکثریت برگ های آن 5 برگچه ای هستند و برگچه انتهایی بزرگتر از برگچه های جانبی می باشد.
رقمی زود گل ده بوده و به همین دلیل بیشتر در معرض خطر سرمای دیررس بهاره و خسارت ناشی از آن قرار دارد.
این رقم در دهه دوم شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزء ارقام متوسط رس می باشد.
درخت پسته احمد آقایی
از خصوصیات این رقم می توان به میوه بادامی درشت سفیدی پوست استخوانی آن اشاره کرد.
اکثریت برگهای آن مرکب سه برگچه ای هستند. رقمی متوسط گل بوده و در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت است و جزء ارقام دیررس طبقه بندی می شود.
درخت پسته اوحدی
این رقم سازگار برای اکثر مناطق پسته خیز کشور بوده، اکثریت برگهای آن سه برگچه ای است و برگچه انتهایی آن بزرگتر از برگچه های جانبی می باشد.
رقمی متوسط گل بوده و در دهه اول شهریور ماه قابل برداشت است و از این نظر جزء ارقام زودرس می باشد.
مهمترین پایه های درختان پسته و خصوصیات آنها
پایه های عمده درختان پسته کشور بذری بوده، یعنی بیش از 95 درصد از باغات، از گونه پسته اهلی به عنوان پایه استفاده شده است.
اکثر باغات پسته کشور در نقاط خشک و کویری واقع شده اند که عمدتاً دارای آب و خاک شور هستند.
کمبود منابع آبی و کیفیت پایین آب آبیاری باعث کاهش شدید عملکرد می گردد، بنابراین استفاده از پایه ای مقاوم به تنش اهمیت بالایی دارد.
مقاومت پایه ها به تنش شوری
نتایج تحقیقات نشان داده که پایه قزوینی به شوری حساس تر و پایه سرخس مقاوم ترین پایه به تنش شوری می باشد.
بنابراین به نظر می رسد در شرایط تنش شوری زیاد آب و خاک، بهتر است از پایه سرخس و بادامی زرند استفاده شود. لازم به ذکر است میزان شوری آب تا میزان 18 دسی زیمنس بر متر باعث از بین رفتن این نهال ها شده است.
پایه های پسته به خشکی در مقایسه با شوری مقاوم تر می باشند. شوری به طور معنی داری باعث کاهش درصد و سرعت جوانه زنی پایه های پسته می شود و در بین پایه ها، پایه بنه کمترین درصد و سرعت جوانه زنی را داشته است.
مقاومت پایه ها به تنش کم آبی
طبق تحقیقات صورت گرفته پایه چاتلانقوش (بنه) مقاومترین پایه به شرایط تنش کم آبی و خشکی می باشد، به طوری که در بررسی که به منظور اندازه گیری رشد شاخه و تاج درخت انجام شده بود، خصوصیات رشد روی پایه چاتلانقوش نسبت به پایه اهلی بهتر بود.
در ترکیه که اراضی پسته کاری به روش دیم اداره می شوند، با توجه به رشد و عملکرد درخت و بعضی خصوصیات دیگر پایه چاتلانقوش به عنوان پایه مناسب در شرایط کم آبی توصیه شده است.
اثرات پایه و پیوندک در پسته
نتایج بررسی ها بر روی پایه های پسته نشان داده که بیشترین عملکرد در پایه بادامی و کمترین عملکرد در پایه بنه بوده است.
طبق بررسی های موسسه تحقیقات پسته کشور، ترکیب پایه بادامی و پیوندک احمد آقایی، بالاترین عملکرد و ترکیب پیوندی کله قوچی با پایه بادامی، پایین ترین عملکرد را داشته است.
نکته قابل توجه اینجاست که رقم احمد آقایی کمترین میزان پسته دهان بسته را روی پایه های مختلف دارد و همچنین در تحقیقی دیگر رقم احمد آقایی کمترین میزان درصد پوکی را در ترکیب با پایه های آزمایشی داشت.
پایه بادامی بیشترین رشد را از نظر افزایش قطر تنه و ارتفاع درخت و پایه سرخس کمترین اثر را دارد و بنه در حد متوسط قرار دارد.
پایه تربنتوس دارای پوست ضخیم برای پیوند در سال دوم بوده و مقاوم ترین پایه پسته به سرما می باشد.
پسته های زود خندان مهمترین علت آلودگی محصول پسته به عامل قارچی آفلاتوکسین در باغ بشمار می روند و یکی از عوامل موثر در زودخندانی و شکاف خوردن پوسته پسته، اثر پایه های مختلف است.
بررسی درصد زودخندانی کل در پایه های مختلف نشان دادکه پایه بنه و آتلانتیکا دارای بیشترین زودخندانی ( 31 درصد) و پایه سرخس دارای مقدار کمتر زود خندانی ( 9 درصد) و پایه پسته اهلی دارای کمترین میزان زودخندانی (6 درصد) بوده است که پایه اخیر کمترین میزان ابتا به آفلاتوکسین را منجر می شود.
در سالهای اخیر پایه هایی به نام PGI ،UCBI و PGII معرفی شده اند که این 3 پایه از دورگ گیری بین گونه آتلانتیکا و اینتگریما بدست آمده اند.
برای مثال بکارگیری پایه UCBI در کنار صفات مثبت زیاد این پایه مانند: پررشدی، مقاومت به پژمردگی ورتسیلیومی، بالاترین میزان محصول تجمعی در سالهای اول و مقاومت نسبتاً مطلوب به شوری را دارد، ولی بحث مقاومت به سرما و برآورد تحمل به سرما در این پایه باید مورد تحقیقات بیشتری قرار گیرد.
طبق تحقیقات اخیر صورت گرفته در مورد تحمل به سرما در پایه UCBI که به مدت 11 شب این پایه تحت سرمای 11 – الی 15 – قرار گرفته بود، هیچ گونه تلفاتی نداشت، در صورتی که پایه PGI تا 41 درصد تلفات داشته است.
مراحل احداث باغ پسته
اقدامات اولیه: بعد از انتخاب زمین در منطقه ای که شرایط اقلیمی مناسب برای توسعهکشت پسته را دارد، اقدامات اولیه زیر صورت می گیرد:
الف حفر پروفیل: به عرض 1 متر و به عمق 2 متر برای بررسی سطح آب سفره های زیرزمینی، بافت خاک، لایه سخت و نفوذپذیر و …
ب – نمونه برداری آب و خاک و انجام آزمایش برای بررسی و مطالعه وضعیت آنها از لحاظ شوری و قلیایی، عناصر غذایی و …
ج – آماده سازی زمین: تمام سطح زمین را با تراکتور شخم عمیق زده و اگر خاک تا عمق 2 متری دارای لایه سخت و یا بافت سنگین باشد با ریپر آن را شکسته و قابل نفوذ می کنند. بعد از شخم هموار و تسطیح نموده و در صورتی که بر اساس نظرکارشناس آب و خاک اجرای آبیاری بابلر مورد نظر باشد، تسطیح با شیب 2- 1 درصد و در آبیاری قطره ای تسطیح نسبی کافی می باشد.
تهیه نقشه باغ و پیاده کردن آن
در تهیه نقشه باغ، مشخص کردن موقعیت خیابان های اصلی و فرعی، محل ایجاد تاسیسات، محل حفر چاه و محل استخر ذخیره آب (در صورت نیاز)، قطعه بندی مزرعه برای کشت ارقام مختلف، تعیین جهت کاشت ردیف درختان، فاصله ردیف ها از همدیگر و فاصله درختان روی ردیف، محل احداث بادشکن و استقرار درختان نر مورد توجه قرار می گیرد .مناسبترین فاصله ردیف ها 6 تا 7 متر و فاصله بین درختان 4- 3 متر می باشد.
چاله کنی و حفر کانال
در خاک هایی که شرایط کافی برای پرورش و رشد درخت ندارند، گودالی به قطر 5/ 0 تا 1 متر و عمق 5/ 1 متر ایجاد می شود.
بعد از برداشتن خاک چاله و ریختن خاک مرغوب و مقداری کودهای آلی کاماً پوسیده به کاشت نهال اقدام می کنند.
روش دیگر که نسبتاً پر هزینه می باشد، احداث کانال به عرض 80 – 60 سانتی متر و عمق 5/ 1- 1 متر در بستر ردیف های کاشت و سپس پر کردن کانال ها با خاک مرغوب و کودهای آلی کاملا پوسیده به همراه کودهای شیمیایی بر اساس آزمون خاک می باشد.
دلایل حفر کانال
از دلایل اصلی حفر کانال در اراضی تحت کشت پسته در کشور و بویژه در استان قم، عدم یکنواختی بافت خاک در ناحیه توسعه ریشه ( وجود لایه های مختلف با بافت های مختلف شنی و رسی)، پائین بودن حاصلخیزی خاک (درصد ماده آلی و عناصر غذایی پر و کم مصرف) و وجود لایه های سخت نفوذ ناپذیر(بویژه لایه های آهکی) در اعماق مختلف خاک می باشد.
در این روش بیل مکانیکی عاوه بر حفر کانال و مخلوط کردن خاک کانال با کود حیوانی و کوده های شیمیائی و گوگرد، لایه های مختلف خاک را با یکدیگر مخلوط نموده تا یک بافت یکسان و همگنی را برای توسعه ریشه فراهم نماید، ضمنا چنانچه لایه سخت نفوذ ناپذیر در منطقه توسعه ریشه وجود داشته باشد، این لایه ها را می شکند .
در نتیجه ریشه ها نسبت به سایر روشهای کاشت مثل حفر چاله با دست یا مته های پشت تراکتوری،محیط خاکی بیشتری جهت توسعه در اختیار دارند و در نتیجه در جهت افقی و عمودی رشد بیشتری نموده و بالتبع با رشد بیشتر ریشه ها اندام های هوایی نیز رشد بیشتری نموده و درختان غرس شده دوره نونهالی خود را زودتر سپری کرده و به باردهی می رسند و در زمان باردهی نیز به دلیل رشد بهتر ریشه ها و در نتیجه در اختیار گذاشتن مواد غذایی بیشتربه اندام های هوائی، نسبت به سایر روشهای خاکورزی باردهی بیشتری خواهند داشت.
گاها در برخی باغات پسته دیده شده که پس از چند سال از رشد و باروری درختان پسته، رفته رفته درختان شروع به خشکیدگی می نمایند که از دلایل عمده آن رسیدن ریشه به لایه های نفوذ ناپذیر می باشد که عاوه بر اینکه مانع توسعه ریشه می شوند بدلیل تجمع آب در بالای ناحیه نفوذ ناپذیر ودر نتیجه کمبود تهویه ریشه ها، منجر به از بین رفتن ریشه ها و در نهایت خشک شدن درختان پسته می گردند که خوشبختانه در روش حفر کانال این لایه ها توسط بیل مکانیکی شکسته شده و دیگر مانعی برای توسعه ریشه وجود ندارد.
شکل شماره 1 – حفر کانال جهت شکستن لایه های نفوذناپذیر و مخلوط کردن لایه های مختلف خاک
شکل شماره 2- لایه های مختلف خاک با بافت های متفاوت
شکل شماره 3- استفاده از کود حیوانی جهت بهبود مواد آلی خاک
انتخاب نهال
نهال بایستی دارای گواهی و اصالت نژادی و سامت مبنی بر عاری بودن از بیماریهای قارچی مهم )ورتیسیلیوم، فیتوفترا و فوزاریوم(، نماتد و آفات قرنطینه ای و سایر پاتوژن های بیماریزا و دارای اتیکت مشخصات پایه باشد.
پایه توصیه شده بادامی زرند می باشد . در مناطقی که خاکها به نماتد آلودگی دارند از کشت پسته با پایه اهلی (Pistacia Vera) خودداری نموده و در صورت اجبار برای احداث باغ از پایه بنه (Pistacia mutica)استفاده شود .
توصیه می گردد از نهال های گلدانی که ارتفاع نهال هایش بیش از 50 سانتی متر و سن آنها 13 ماه می باشد، استفاده شود.
کاشتن )غرس( نهال
نهال را به طور صحیح در چاله حفر شده، قرار داده و بعد از پر کردن گودال با مخلوطی از خاک مرغوب و کود دامی کاماً پوسیده، خاک اطراف نهال را با پا می کوبند تا ذرات خاک به حد ممکن به همدیگر فشرده و ریشه را محکم نگهدارند. پس از انجام این مقدمات باید اقدام به آبیاری نمود.
کتاب:آشنایی با عملیات کاشت و داشت باغات پسته
نگارش: دکتر محمدرضا نائینی
