اهمیت گیاهان علوفه‌ای در تأمین غذای دام و نقش کلیدی آنها در بهبود تولیدات کشاورزی بر کسی پوشیده نیست. گیاهان علوفه‌ای، به عنوان ستون فقرات تغذیه دام، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و تأثیر قابل توجهی در افزایش کیفیت و کمیت محصولات دامی دارند. این گیاهان نه تنها منبع اصلی تغذیه دام‌ها هستند، بلکه نقش مهمی در حفظ سلامتی و بهبود عملکرد تولیدی دام‌ها ایفا می‌کنند. در این مقاله، قصد داریم به بررسی دقیق انواع گیاهان علوفه ای بپردازیم. از گیاهان پرطرفداری چون یونجه و شبدر گرفته تا گیاه کمتر شناخته شده‌ای مانند خلر؛ هر یک از این گیاهان ویژگی‌ها و مزایای منحصر به فردی دارند که می‌توانند بر بهره‌وری کشاورزان ایرانی تأثیرگذار باشند.
با توجه به تنوع اقلیمی در ایران، انتخاب گیاهان علوفه ای مناسب می‌تواند به یک چالش تبدیل شود. در این راستا، به ارزیابی شرایط اقلیمی مناطق مختلف و تأثیر آن بر رشد و تولید این گیاهان خواهیم پرداخت. همچنین، روش‌های بهینه کاشت، داشت و برداشت این گیاهان مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا کشاورزان بتوانند با استفاده از روش‌های مدرن و علمی، بهره‌وری محصولات خود را افزایش دهند.
علاوه بر این، به اهمیت تغذیه و مدیریت مناسب گیاهان علوفه ای نیز خواهیم پرداخت. استفاده از کودها و سموم کشاورزی بهینه، می‌تواند در افزایش کیفیت و مقاومت این گیاهان در برابر آفات و بیماری‌ها نقش مهمی داشته باشد. این امر نه تنها به افزایش تولید کمک می‌کند بلکه سلامت دام‌ها و در نهایت، سلامت انسان‌هایی که از محصولات دامی استفاده می‌کنند را تضمین می‌کند.
در پایان، این مقاله نه تنها یک راهنمای جامع برای کشاورزان در انتخاب و پرورش گیاهان علوفه ای خواهد بود، بلکه اطلاعات ارزشمندی را در اختیار آنها قرار می‌دهد که می‌تواند به افزایش بهره‌وری و سودآوری آنها کمک کند.
تنوع گیاهان علوفه ای
کشاورزان، دامداران و علاقه‌مندان به بخش کشاورزی، همواره به دنبال روش‌هایی برای ارتقاء کیفیت تغذیه دام و بهبود بهره‌وری مزارع خود هستند.
در این میان، گیاهان علوفه‌ای نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. این گیاهان، که شامل گونه‌های متنوعی هستند، هر کدام خصوصیات منحصر به فردی دارند که می‌توانند به بهبود تولید و سلامت دام‌ها کمک کنند. اما تنوع بی‌پایان این گیاهان ممکن است گاهی اوقات گیج‌کننده باشد.
در این مقاله، ما به بررسی و معرفی انواع گیاهان علوفه ای می‌پردازیم تا شما بتوانید انتخاب‌های آگاهانه‌تری داشته باشید.
یونجه؛ پادشاه گیاهان علوفه ای!
یونجه گیاهی است که امروزه کشت آن به سرعت توسعه یافته و سطح کشت زیادتری را به تدریج اشغال خواهد نمود. این گیاه دارای سابقه‌ی بسیار قدیمی است که قدمت آن به ابتدای تاریخ تمدن می‌رسد. در بین نباتات علوفه ای یونجه به علت کیفیت خوش خوراکی و دارا بودن ذخایر غذایی مانند مواد پروتئینی و معدنی مختلف از قبیل کلسیم و حتی انواع ویتامین‌های مختلف (۱۰ نوع ویتامین) به خصوص A و C اهمیت خاصی پیدا کرده است.
ارزش یونجه تنها در ذخیره نمودن مواد غذایی آن نبوده بلکه تأثیر مهمی در اصلاح زمین زراعی از راه تهویه‌ی آن، تناوب، زهکشی، افزایش مواد آلی خاک و ازدیاد ازت خاک دارد.
مبدأ اصلی یونجه در خاور نزدیک و آسیای مرکزی به خصوص مرکز خاور نزدیک مانند آسیای صغیر، قفقاز، ایران و مناطق کوهستانی ترکمنستان روسیه است. مرکز جغرافیایی یونجه را غالبا ایران می‌دانند. آنچه در مورد تاریخچه یونجه باید دانست اهمیت غذایی آن است که زودتر از هر گیاه علوفه ای دیگر باعث محبوبیت آن گردید.
یونجه، به خاطر ارزش غذایی بالا و تأثیر مثبتی که بر سلامت دام دارد، به عنوان یکی از مهم‌ترین گیاهان علوفه‌ای شناخته می‌شود. اما فواید یونجه فراتر از تغذیه دام است. این گیاه، به عنوان یک محصول بیوتکنولوژی، می‌تواند در کاهش اثرات منفی بر محیط زیست و افزایش کارایی زمین‌های کشاورزی نیز موثر باشد.
در ادامه انواع یونجه ای که در ایران کشت می‌شود را معرفی کرده‌ایم:
یونجه بغدادی
این یونجه مخصوص نواحی گرمسیر است که در جنوب ایران و استان خوزستان کشت و کار می‌شود. یونجه بغدادی در برابر گرمای سوزان استان خوزستان مقاومت داشته و عملکرد خوبی دارد.
این گیاه به گرما مقاوم است ولی میزان احتیاج آن به آب نسبتا زیاد می‌باشد. برگهای آن پهن و بوته‌های آن بلند است. که در بعضی از فصول ارتفاع آن به بیش از ۱۰۰ سانتی متر رسیده و حدود ۳۰ تن علوفه سبز در ماه های مناسب تولید می‌نماید.
اگر به صورت مناسب آبیاری شود، به طور متوسط ۸ تا ۱۰ چین برداشت شده و حداکثر محصول را می‌دهد.
یونجه همدانی
برتری این نوع بر سایر یونجه های ایرانی مقاومت زیاد آن نسبت به سرمای زمستان در مناطق سرد است.
کشت این یونجه در ارتفاعات زیاد یعنی بیشتر در حوالی همدان و استان کردستان که از استان‌های سردسیری هستند توسعه‌ی زیادی دارد. ارتفاع بوته به طور متوسط ۸۵ سانتی متر است. یونجه‌ی همدانی دارای رشد کند بوده و حداکثر بیش از ۳ تا ۴ چین در سال نمی‌دهد.
حداکثر عملکرد در زمان ظاهر شدن گل‌ها (به طور معمول نزدیک گل‌ها) خواهد بود.
یونجه یزدی
یکی دیگر از ارقام یونجه‌ی ایرانی، یونجه‌ی یزدی است که به علت خوبی جنس و زیادی عملکرد مورد توجه می‌باشد. یونجه‌ی یزدی مخصوص آب و هوای معتدل و بدون زمستان‌های سخت است. البته این گونه برای بعضی مناطق نسبتا گرم و خشک ایران قابل توصیه می‌باشد. ارتفاع بوته‌ی آن به 40 تا 50 سانتی متر می‌رسد.
یونجه بمی
یونجه‌ی بمی مخصوص مناطق حاره و گرم است. شاخ و برگ این رقم زیادتر از دو رقم همدانی و یزدی بوده و ارتفاع بوته‌ی آن در حدود ۶۰ تا ۶۵ سانت می‌باشد.
یونجه‌ی بمی را در صورتی که در نواحی گرمسیر با شرایط متناسب دیگر بکارند، بیش از ۱۰ چین خواهد داد.
یونجه‌ی بمی به نام یونجه‌ی ۷ چین شناخته می‌شود. به طور کلی باید اشاره نمود که تعداد چین‌های یونجه بر حسب شرایط آب و هوا، خاک، واریته و غیره متغیر بوده و از ۱ چین تا ۲۰ چین تغییر می‌یابد.
گیاه اسپرس (Onobrychis sativa) و ویژگی گیاه شناسی آن
مبدأ اولیه اسپرس نواحی شرقی دریای مدیترانه و آسیای شرقی است. اسپرس زراعتی یعنی (onobrychis sativa) در بعضی مناطق اروپا، جنوب شرقی آسیا، سیبری تا حدود دامنه های قفقاز دیده شده است. اسپرس دارای سه زیر گونه مهم یکی بنام (Arenaria) مخصوص نواحی سنگلاخی (اسپرس سنگلاخی) و دیگری (montana)در نواحی کوهستانی (اسپرس کوهی) و (sativa) که همان اسپرس زراعی است که جهت کشت علوفه کاشته می‌شود.
شیوع و پیدایش گونه‌های Arenaria و Montana در زمین‌های بسیار آهکی و مناطق گرم بوده در حالیکه گونه‌ی Sativa در زمین‌های سبک با میزان کمتری آهک ظاهر می‌شود.
اسپرس، گرما و خشکی را زیاد تحمل نموده ولی گونه‌ی (Sativa) مقاومت خاصی به یخبندان نسبت به گونه‌ی (Arenara) نشان نمی‌دهد. تعداد کروموزوم‌های اسپرس زراعی برابر ۲۸ جفت است.
اسپرس یا اسپست گیاهی است دائمی یا چند ساله با ریشه‌های طویل، ضخیم، قوی، چوبی، و مستقیم.
ساقه‌ی این گیاه معمولا مستقیم است و طول آن به ۱۰۰-۱۰ سانتی متر می رسد. ساقه‌های اسپرس دارای مفاصل متعدد و قوی، علفی، و گاهی نیز لبه دار است که اغلب بدون کرک، توخالی و گاهی کرکدار می‌باشد.
برگ آن مرکب است و در حدود ۱۶-۵ سانتی متر طول دارد و برگچه ها به صورت متناوب روی آن قرار گرفته است.
برگچه‌ها در انتهای برگ اصلی سبب کم شدن فاصله متقابل می‌گردد و مجموع اسپرس را باید به علت سبز ماندن چندین ماهه و تکثیر طبیعی به وسیله بذر و مقاومت آن در برابر چرای مفرط و دوام چندین ساله، بیشتر مورد توجه قرار داد. اسپرس را میتوان به صورت مخلوط با نباتات علوفه ای گرامینه و یا سایر گونه‌های نباتات مراتع جهت تکثیر طبیعی به وسیله‌ی بذر کشت نمود.
گیاه شبدر
از دیگر انواع گیاهان علوفه ای میتوان به شبدر اشاره کرد. شبدر با انواع مختلف خود مانند شبدر قرمز، سفید و …، یک منبع عالی برای تغذیه دام به شمار می‌رود. این گیاهان به دلیل توانایی‌شان در بهبود ساختار خاک و کمک به فرایندهای بیولوژیکی خاک، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
در ادامه مقاله انواع گیاهان علوفه ای به معرفی انواع شبدر می‌پردازیم:
گیاه شبدر ایرانی (Trifolium resupinatum) و ویژگی گیاه شناسی آن
شبدر ایرانی بومی آسیایی صغیر، ایران و مصر است. این گیاه از نظر چرا مناسب و علوفه‌ای با ارزش تولید می‌کند که برای دام و چارپایان بسیار مناسب است. امکان کشت شبدر ایرانی با انواع نباتات گرامینه به صورت کشت مخلوط جهت بهبود کیفیت و کمیت علوفه وجود دارد.
شبدر ایرانی گیاهی است یکساله پاییزه که در اوایل بهار و اواخر زمستان علوفه تولید می‌کند.
رشد اصلی این گیاه در طول مدت زمستان به صورت خوابیده در روی زمین است (روزت). بذر این نوع شبدر در پاییز کاشته و با آغاز بهار رشد گیاه شروع می‌شود. این شبدر گل‌های ظریف و راستی را تولید می‌کند؛ گیاه در طول مدت بهار تولید علوفه می‌کند و در اواخر بهار یا اوایل تابستان با خاتمه‌ی رشد، تولید بذر می‌نماید.
ارتفاع شبدر ایرانی بر حسب شرایط محیطی به ۲۰-۸۰ سانتی متر می‌رسد. در زمان اولیه‌ی رشد (روزت) اختلاف و تشخیص برگ بین شبدر ایرانی و شبدر سفید تولید اشکالات زیادی می‌کند و به سادگی از یکدیگر متمایز نمی‌گردند.
اختلاف اصلی این دو را می توان در قاعده برگچه جستجو کرد؛ زیرا قاعده‌ی برگچه در شبدر ایرانی باریک و قلمی است. شبدر ایرانی برخلاف شبدر سفید که در ادامه به آن می‌پردازیم، دارای ساقه‌های خزنده نیست و همچنین گره‌های آن روی ساقه ریشه تولید نمی‌کنند.
شبدر ایرانی دارای گل آذینی در ظاهر پهن با گل زرشکی یا ارغوانی رنگ است. این گیاه خود گشن (گیاهی که مادگی آن با گردۀ گل همان گیاه بارور شود) و خود بارور است. اما ان محور برگ در روی ساقه به طول دمگل 5 سانتی متر خارج می‌شود.
در ضمن رسیدن بذر، کالیکس یا برگک اطراف غلاف متورم شده و یک بادکنک پاکتی کوچک تشکیل می‌دهد که در موقع رسیدن جدا شده و به سهولت به وسیله آب و باد به اطراف حمل می شود. بدین طریق موجب اشاعه و انتشار بذر در مساحت‌های زیادی می‌گردد. رنگ بذر شبدر ایرانی معمولا سبز زیتونی یا ارغوانی تیره است.
گیاه شبدر مصری (Trifolium alexandrinum) و ویژگی گیاه شناسی آن
منشأ شبدر مصری مناطق شرقی دریای مدیترانه است و بیشتر به نواحی مصر و آسیای صغیر تعلق دارد. این گیاه اغلب به صورت وحشی یا هرز در مزارع و مناطق شبدر و یا یونجه خیز یافت می شود. ولی امروزه انواع اصلاح شده‌ی آن جانشین فرم‌های بدوی و وحشی شده است.
شبدر مصری نبات علوفه ای یکساله‌ی بهار است که دارای ریشه‌های ضخیم و عمیق با انشعابات کم زیر زمینی است. شبدر مصری دارای ساقه های راست، نازک ظریف، مدور و منشعب است. طول ساقه های هوایی آن گاهی به بیش از یک متر می‌رسد. و برگهای قاعده‌ی آن از هم فاصله‌ی نسبتا زیادی دارند. ساقه‌های قاعده اغلب صاف و براق و قسمت فوقانی ساقه بیشتر دارای کرک است. برگهای قاعده‌ی ساقه دارای دمبرگ نسبتا بلندی است در حالیکه برگهای نزدیک رأس کوچک و دارای دمبرگ کوتاه تر است و برگهای رأس گیاه مقابل هم قرار گرفته‌اند.
برگچه های قسمت فوقانی گیاه معمولا بلندتر از برگچه های تحتانی یا وسطی گیاه هستند. برگچه ها دارای شکل تخم مرغی معکوس و یا بیضی کشیده است که در رأس معمولا مدور بوده و قسمت حاشیه ی نزدیک رأس به طور محسوسی دندانه دار است و گاهی کاملا صاف به نظر می رسد. حاشیه‌های برگچه‌ها در دو سطح آنها معمولا پوشیده از کرک می‌باشند. یکی دیگر از مشخصات برگچه های شبدر مصری تعداد ۱۰ تا ۱۶ رگبرگ است.
گوشوارک‌های قاعده‌ی دمبرگ به صورت غلافی در آمده و ۱۰ تا ۲۰ میلی متر طول دارد. فرم و شکل این گوشوارک ها اغلب نیزه ای شکل و حاشیه های آنها ریشه دار است. این گوشوارک ها دارای رنگی پریده بوده و رگبرگ آنها سبز به نظر می رسد.
شبدر مصری به عنوان یک نبات علوفه ای در مناطق سواحل جنوب به خوبی عمل آمده و تولید عملکرد محصول بسیار خوبی می نماید. شبدر مصری در عرض دوره‌ی رشد چنانچه شرایط جوی مناسب باشد، تولید چندین چین می نماید. حتی در نواحی خوزستان از این گیاه بیش از ۵ چین برداشت شده است. در نواحی جنوب این گیاه را در کشت کلش مورد استفاده قرار می‌دهند و بهتر است در سوفار برنج هم آن را وارد نمود.
کشت مخلوط شبدر با گیاهان علوفه ای گندمیان یا غلات تولید عملکرد کاملا رضایت بخشی را می‌نماید.
شبدر مصری احتیاج به گرما و آب کافی دارد. خاک‌های اسیدی و مرطوب برای این گیاه چندان مناسب نیست و در خاک‌های سبک که اسیدی نباشد محصول خوبی تولید می‌کند. بهترین شرایط جهت کشت شبدر مصری خاک‌های سبک و نسبتا سنگین در آب و هوای نسبتا مرطوب است.
گیاه شبدر سفید (Trifolium repens) و ویژگی گیاه شناسی آن
یکی دیگر از انواع گیاهان علوفه ای شبدر سفید گیاهی چند ساله و دارای ریشه‌های دائمی است که گاه طول آنها در شرایط بسیار مناسب به بیش از ۵۰ سانتی متر می‌رسد.
شبدر سفید در محل طوقه ساقه‌هایی تولید می کند که ممکن است در بین آنها ساقه‌های عقیم نیز ظاهر شود.
ساقه‌های شبدر سفید دارای گره‌هایی هستند که در اثر تماس با خاک، ریشه‌هایی تولید می کنند که به آنها شاخه‌های خزنده‌ی روی زمین یا استولن (stolon) می‌گویند. این ساقه‌ها کال، پوک و گاهی پوشیده از کرک هستند. برگها و دمبرگ‌های شبدر سفید غالبا فاقد کرک هستند.
از محل این گره‌ها برگها و گل‌ها خارج می‌شوند. برگها دارای دمبرگی بلند به طول ۱۰ تا ۴۰ سانتی متر می‌باشند و کال یا پوک و دارای شیار بوده و به ندرت کرک‌هایی روی دمبرگ دیده می‌شود. در انتهای دمبرگ برگچه‌های سه تایی جای گرفته اند. این برگچه‌ها فاقد دمبرگ و قلبی شکل می‌باشند. طول این برگچه‌ها به طور ظریفی مضرس می باشند به طوریکه تشکیل دندانه را نمی دهند و برگچه شبیه یک حلقه به نظر می رسد. رأس برگچه ها اغلب فرورفته و پشت آنها معمولا به رنگ سبز تیره است. در روی برگچه ها اغلب لکه های مثلثی شبیه شبدر قرمز به چشم می خورد.
گوشوارک‌های نسبتا بزرگی در قاعده‌ی دمگل قرار داشته که به صورت ورقه‌های نازک هستند. گوشوارک‌ها در قاعده به صورت ریشک خارداری باریک می شوند. شبدر سفید در هر منطقه با آب و هوا هایی مختلف خاک‌ها، در کنار جاده‌ها، زمین های ورزش و حتی در گوشه و کنار فرودگاه‌ها یا در پارک‌ها و همچنین به صورت علف هرز در مزارع و باغات یافت می‌شود. برخلاف شبدر قرمز تمنای کمتری نسبت به کلیه‌ی شرایط مورد نیاز رشد و نمو دارد.
شبدر سفید بیش از هر چیز به نور فراوان احتیاج دارد و حتی در خاک های سنگین که دارای اکسیژن کم بوده است و کاملا خشک نباشد می روید.
گیاه شبدر قرمز (Trifolium pratense) و ویژگی گیاه شناسی آن
شبدر قرمز یکی از گیاهان علوفه ای قدیمی است و اغلب کشاورزان جهان آن را از قدیم می‌شناسند. شبدر قرمز در زمین‌های شنی و نقاط خشک کمتر یافت می‌شود و مناسب ترین مکان برای کشت آن نقاطی است که دارای آب و هوای مرطوب بوده یا نزولات آسمانی سالیانه‌ی آن زیاد باشد.
شبدر قرمز می‌تواند اغلب در برنامه ی تناوب زراعی با سایر گیاهان قرار گیرد. این گیاه را بومی اروپا و قسمتی از آسیای صغیر می‌دانند. از شبدر قرمز در موارد مختلف استفاده می‌کنند به خصوص که برای تغذیه‌ی دام به علت خوش خوراکی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران در نواحی آذربایجان و در دامنه ی رشته کوه‌های کناره‌ی دریای خزر و بعضی نقاط دیگر به خوبی می‌روید.
شبدر قرمز گیاهی است چند ساله ولی معمولا زارعین آن را به عنوان گیاه دو ساله می‌کارند. این گیاهان علفی و دارای ساقه‌های برگ دار است. برگ اصلی دارای یک دمبرگ ظریف و نازک و بلند است که در رأس آن برگچه ها قرار دارد. هر برگ، سه برگچه دارد و برگچه ها تخم مرغی شکل می‌باشند و مستقیما به رأس دمبرگ اصلی متصل می‌شوند. حاشیه‌ی برگها صاف و گاهی کرک دار می‌باشد. در روی پهنک برگ شبدر قرمز علامت مثلثی شکل سفید یا سبز روشن دیده می‌شود. برگچه‌های این نوع شبدر گلابی شکل بوده و در انتها دارای ریشک می باشند.
گل‌ها به صورت گل آذین خوشه‌ای مرکب و متراکم است که در آن شاخه‌های فرعی ظاهر می شوند. رنگ گل‌ها قرمز میخکی بوده و از نظر فرم شبیه گل نخود و اندکی کوچکتر است. کاسبرگ لوله ای شکل دارای ۵ رأس و ۱۰ پرچم می‌باشد که ۹ پرچم آن به هم متصل و یکی آزاد است. میوه ی شبدر قرمز در غلاف تخم مرغی شکل قرار دارد.
گیاه شبدر شیرین (شاه افسر) (melilotus sp) و ویژگی گیاه شناسی آن
در ادامه مقاله انواع گیاهان علوفه ای به معرفی شبدر شیرین می‌پردازیم. این گیاه در آسیا و اروپا بومی بوده و به خصوص در کشاورزی ایران جای مخصوصی را اشغال ننموده و بیشتر برای کود سبز و حاصلخیزی خاک و مرتع، علف خشک و سیلو و گیاه زنبور عسل استفاده می شود. گیاه فوق به صورت علف هرز در کنار جاده ها سبز شده و از نظر کشاورزی اهمیت قابل ملاحظه ای نداشته است.
این گیاه به صورت علف هرز در نقاط مختلف به وسیله ی پراکندن بذر خود سبز شده و به تدریج تکثیر پیدا کرده است. شبدر شیرین قادر است در شرایط نامناسب خاک و آب و هوا تولید بذر نماید. بذر این گیاه سفت و سخت بوده و مدت زیادی می تواند در خاک بماند.
شبدر شیرین دو ساله و دارای ریشه ی عمیق و مستقیم بوده که تا عمق حدود ۳ متر نفوذ می کند. در صورتیکه نوع یکساله ی آن کوتاه و ظریف می باشد. این گیاه ۲ یا چند ساله دارای ظاهری راست و کشیده است. در سال اول رشد گیاه فوق شامل یک ساقه بوده که در پاییزه سال اول جوانه هایی بر روی طوقه ی آن تشکیل می شود. این جوانه ها در بهار تبدیل به ساقه هایی می شوند که از مولد جوانه های تاجی سال گذشته اشتقاق حاصل کرده اند.
این گیاه دارای برگچه های کشیده می باشد که برگچه ی وسط نسبت به دو برگچه ی دیگر طویل تر است. ساقه ی گل دهنده از قاعده دمبرگ برگ اصلی به صورت خوشه ای (سنبله‌ای) مرکب، متراکم یا غیر متراکم ظاهر می شود. این خوشه های مرکب گل اصولا در نزدیک انتهای گیاه به وجود می آید. گل های شاه افسر به رنگ‌های سفید و زرد بوده که در نوع یکساله در سال اول و در نوع دوساله‌ی آن در سال دوم ظاهر می‌شوند. بذرهای رسیده در یک غلاف کوچک که ممکن است به وسیله‌ی دو دریچه باز شوند قرار دارد.
انواع خاک‌های مختلف مناسب رشد این گیاه می باشند. خاک‌های رسی سنگین و خاک‌های شنی سبک برای رشد این گیاه تفاوتی ندارند. مسلما خاکهایی که دارای آهک، کود، مواد معدنی کافی و زهکش طبیعی باشد برای رشد مناسب تر و بهتر خواهد بود.
کودهای آهکی را بهتر است در پاییز قبل از کاشت به زمین داد. شبدر شیرین معمولا به کودهای معدنی ازته و فسفر زیاد احتیاج دارد. چون این گیاه می تواند بعد از اینکه مدتی از رشد آن گذشت ازت خود را بوسیله‌ی غده‌های ریشه تأمین نماید لذا در حین رشد مانند سایر نباتات خانواده‌ی لگوم احتیاجی به ازت ندارد و بعلاوه قادر است فسفر موجود در خاک را به هر فرمی که باشد به طرز خاصی کسب و جذب نماید.
چون این گیاه در سال دوم به رشد اصلی خود می‌رسد بهتر است در سال اول از برداشت آن خودداری کرد. بهترین برداشت زمانی است که رشد گیاه به ۱ تا ۲/۵ متر برسد و در غیر این صورت دام‌ها از خوردن آن به علت چوبی شدن اجتناب خواهد کرد و همچنین چون این گیاه به علت داشتن ماده‌ای به نام کومارین تلخ مزه است بنابراین بهتر است دام‌ها را قبلا به این علوفه عادت داد.
شاه افسر علوفه ای مقوی و پر حجم است ولی احتمال نفخ حیوانات از افراط در خوردن این علوفه زیاد است. این گیاه برای چراگاه و اصلاح خاک مفیدتر است تا علوفه ی خشک، به خصوص که مزایای زیادی برای تهیه ی سیلو دارد. این نوع شبدر را اغلب به صورت مخلوط با سایر نباتات و یا علوفه های گرامینه ی دائمی می کارند.
مخلوط این گیاه با جو و یولاف در صورتی که در حالت خمیری برداشته شود و به طور متناسب خشک گردد، تولید علوفه خوبی می‌نماید.
گیاه ماشک گل خوشه‌ای ( Vicia sp.) و ویژگی گیاه شناسی آن
ماشک گل خوشه ای یا قره ماش یکی دیگر از انواع گیاهان علوفه ای تیره پروانه آسا است. ماشک‌های گل خوشه‌ای به جنس (vicia) تعلق دارند و از قدیم الایام تا به حال انواع گونه‌های آن به طرق مختلف کشت و کار می‌گردد. قریب ۱۵۰ گونه از این گیاهان تا به حال شناسایی شده‌اند که بیشتر آنها متعلق به نواحی مدیترانه می باشند.
یک گونه آن، که همان باقلای معمولی است و نام گیاه شناسی آن (vicia faba) از سابقه‌ی بسیار قدیمی برخوردار است. کلیه‌ی ماشک‌های گل خوشه‌ای یکساله بوده و می‌تواند در کشور جای بسیار مناسبی برای خود در علوفه کاری داشته باشند. ماشک‌های گل خوشه ای گیاهانی بوته‌ای با برگ های مرکب هستند.
گیاه خلر (Lathyrus sp) و ویژگی گیاه شناسی آن
گیاهی است یکساله و پاییزه با ساقه‌های ضعیف و بلند که با دارا بودن طول زیاد برگهای نسبتا بزرگ، حالت خوابیدگی دارد. ولی ارقامی که دارای ساقه‌های ضخیم ترند و تراکم آنها بیشتر است، بالا رونده‌اند.
برگهای خلر دارای یک جفت برگچه بلند و باریک هستند که در انتها به یک پیچک منفرد یا چند شاخه‌ای منتهی می‌شود. رشد اصلی خلر بیشتر در اوایل بهار می باشد و در طول مدت زمستان به خواب رفته یا دارای رشد بطئی است. زمان کشت آن اغلب در اوایل پاییز و یا در موقع شروع فصل بارش است.
خلر را میتوان به صورت مخلوط با غلات کاشت تا به سهولت برداشت شود. از آنجایی که این گیاه دارای ساقه های بلند و ضعیف می‌باشد، بهتر است برای بهره برداری بیشتر آن را مخلوط با گیاهان گرامینه از قبیل Agropyron spp و Dactylis spp و Bromus spp و یا حتی Avena sativa کشت نمود.
خلر اکثرا در زمین‌های آهکی حاصلخیز و لومی که غنی از مواد معدنی باشد، بهترین رشد را دارد؛ ولی احتیاج به حاصلخیز بودن کامل خاک نیست. زمین‌های زراعی عادی شرایط رشد آن را کاملا دارند. خلر بیش از هر ماده غذایی دیگری به فسفر احتیاج دارد.
خلر بیشتر برای چرا و علوفه خشک و پوشش سطح زمین مورد کشت و کار قرار می گیرد.
خلر مانند اغلب گیاهان لگوم در اصلاح خاک کمک کرده به عنوان کود سبز کاشته می شود.
در صورت احداث چراگاه خلر، باید در مورد مسمومیت کافی نمود. خلر را نباید در موقع به گل نشستن و یا ابتدای رسیدن مورد چرا قرار داد، چون تولید اختلالات زیادی در سلامتی دام می‌نماید.
علوفه خشک آن نیز نباید حاوی بذر باشد، زیرا تولید مسمومیت می کند. میزان علوفه خشک تولیدی خلى در هکتار و علوفه سبز آن به حدود ۱۰ تن می رسد.
گیاه سویای علوفه ای (Glycine sp.) و ویژگی گیاه شناسی آن
سویا نباتی بومی آسیا و به خصوص چین و ژاپن و در حدود ۴۷۰۰ سال قبل در چین به آن اشاره شده است.
سویا در حدود کمتر از دو قرن پیش (۱۸۰۴) در آمریکا کشت می‌شده و اهمیت امروزه خود را به سبب دارا بودن درصد روغن زیاد دانه کسب نموده است.
سویا از تیره لگومینوز و زیر تیره پروانه آسا و جنس (Glycine) است. نوع زراعی آن به نام (Glycine max ) بوده و غیر از این گونه دیگری به نام ( Glycine ussuriensis) وجود دارد که به صورت وحشی در آسیا یافت می شود.
این گونه وحشی دارای ساقه‌های باریک و کوچک با برگچه هایی باریک و دانه های سیاه رنگ می‌باشد که به مصرف غذای دام و کود سبز می‌رسد. گونه دیگری به نام (Glycine japonica) در مناطق آفریقا وجود دارد که فقط به عنوان علوفه و کود سبز از آن استفاده می‌کنند.
در حال حاضر از سویا به منظور علوفه، دانه و سبزی آن میتوان استفاده نمود. دانه سویا به علت درصد زیاد روغن در دنیا اهمیت اقتصادی بسیاری پیدا کرده و از فرآورده‌های آن می توان انواع روغن ها، مارگارین، لیسیتین، آرد، سبوس و کنجاله سویا را نام برد. گذشته از آن سویا را به عنوان علوفه خشک، چراگاه و کود سبز مورد استفاده قرار می‌دهد. به طور کلی سویا به علت دارا بودن ارزش غذای زیاد مکملی برای تغذیه دام است.
سویا گیاهی یک ساله است و حد رسیدن واریته‌های مختلف آن ۸۰ تا ۲۰۰ روز و حتی بیشتر می‌باشد. سویا دارای ریشه‌ای راست با تعداد زیادی ریشه‌های جانبی است بوته اغلب واریته‌های سویا راست و مستقیم بوده و تعداد کمی از گونه‌های آن دارای ساقه‌ی بسیار ظریف و نازک هستند.
این گیاه مانند ساقه انگور قادر به پیچیدن است. از ساقه‌ی این نوع سویا به منظور علوفه سبز و از دانه آن به منظور تولید روغن استفاده می‌کنند. مخلوط سویا با ذرت، سودان گراس، ذرت خوشه ای، ارزن و لوبیای علوفه‌ای در مناطق گرم مانند جنوب کشور کاملا رضایت بخش خواهد بود.
برگهای سویا از نظر شکل، اندازه و رنگ اختلاف کلی دارند. هر برگ دارای برگچه‌هایی است نسبتا کشیده که در موقع رسیدن شروع به ریزش می‌نمایند. ارتفاع بوته‌ها گاهی به ۳۰ تا ۱۵۰ سانتی متر و حتی بیشتر می‌رسند.
گل‌های سویا همان ساختمان گل‌های خانواده بقولات یا لگومینوز را دارا هستند. قبل از انقضای کامل رسیدن نیام‌های سویا، تمام برگهای گیاه می‌ریزند. چنانچه برداشت بعضی از واریته‌ها به تأخیر افتد موجب ریزش دانه می‌گردد.
گیاه نخود علوفه ای (L pisum arvense) و ویژگی گیاه شناسی آن
از دیگر انواع گیاهان علوفه ای میتوان به گیاه نخود علوفه ای اشاره کرد. این گونه‌ی نخود دارای ارقامیست که به عنوان استفاده از علوفه سبز، بذر، کود سبز و همچنین برای حفاظت و جلوگیری از فرسایش خاک کاشته می‌شود. این گیاه گیاهی یکساله و زمستانه با ساقه‌های باریک و گوشتی است که طول آن به ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی متر می‌رسد و اغلب بالارونده است.
بذرهای این نخود دارای شکلی گرد و صاف به رنگ‌های قهوه‌ای، سفید، زرد، سبز، آبی، خاکستری و یا قهوه‌ای مخطط است. بذر نخود اغلب به عنوان خوراکی و یا سبزی به مصرف تغذیه می‌رسد.
نخود گیاهی است مخصوص مناطق سرد و حرارت‌های زیاد به خصوص در موقع بستن نیام، صدمه زیادی به آن وارد می‌آورد و امکان حصول بذر کافی کمتر است.
نخودهایی که برای تولید برمه یا علوفه خشک و یا کود سبز کشت می‌شوند، مقاومت زیادتری نسبت به حرارت نشان می‌دهند. نخود در مناطقی که آب و هوای نسبتا سرد و مرطوب داشته باشد بدون توجه به نوع خاک بهترین عملکرد را می‌دهد.
بنا بر تذکرات فوق نباید چنین تصور نمود که نخود یک گیاه کاملا مقاوم به سرماست بلکه هوای معتدل مرطوب را به سایر شرایط جوی ترجیح می‌دهد و خاک‌های رسی لومی زهکشی شده که محتوای مواد آهکی و دارای PH خنثی باشد، بهترین شرایط رشد و نمو را فراهم می سازد.
خاک‌های شنی لومی حاصلخیز و غنی از مواد غذایی شرایط فوق الذکر را برای نمو نخود فراهم خواهد کرد و زمین‌های هوموس دار و سنگین که غنی از مواد غذایی هستند باعث تشدید رشد و نمو شاخ و برگ نخود و افزایش عملکرد محصول علوفه ای آن می‌شوند.
جهت مهیا نمودن بستر نخود باید برای کاشت ارقام بهاره، زمین را در پاییز شخم زد تا در طول مدت زمستان، یخبندان سبب اصلاح خاک گردد. کاشت پاییزه آن، همزمان با برداشت نباتات صیفی و وجینی است که میتوان نوع مناسب آن را در برنامه کشت قرار داد. باید توجه داشت که زمین‌های کلوخه‌ای و رسی سنگین و محل‌های رویش زیاد علف هرز همه احتیاج به شخم عمیق، دیسک سنگین و یا دندانه دارند.
راهنمای کامل کاشت، داشت و برداشت گیاهان علوفه ای
کاشت و نگهداری گیاهان علوفه ای به دقت و مراقبت زیادی نیاز دارد. در ادامه راهکارهای کلی را به شما معرفی می‌کنیم تا با اصول اساسی کاشت، داشت و برداشت این گیاهان آشنا شوید، تا بتوانید به بهترین شکل از مزرعه خود بهره‌برداری کنید.
کاشت گیاهان علوفه‌ای
- انتخاب گونه: ابتدا باید گونه مناسب گیاه علوفه‌ای را بر اساس شرایط آب و هوایی، خاک، و نیازهای تغذیه‌ای دام خود انتخاب کنید.
- آماده‌سازی خاک: خاک باید قبل از کاشت آماده شود. این شامل شخم زدن، اصلاح pH خاک و افزودن کودهای لازم است.
- زمان کاشت: زمان کاشت باید به گونه‌ای انتخاب شود که دوره رشد گیاه با شرایط آب و هوایی مطلوب همخوانی داشته باشد.
داشت گیاهان علوفه‌ای
- آبیاری: گیاهان علوفه‌ای به آبیاری منظم نیاز دارند، به ویژه در مراحل اولیه رشد.
- کنترل علف‌های هرز: مبارزه با علف‌های هرز از طریق استفاده از روش‌های مکانیکی یا شیمیایی بسیار مهم است.
- کوددهی: تأمین مواد مغذی از طریق کوددهی به خاک برای رشد بهینه گیاهان علوفه‌ای ضروری است.
برداشت گیاهان علوفه‌ای
- زمان برداشت: تعیین زمان مناسب برداشت بر اساس نوع گیاه و شرایط آب و هوایی از اهمیت بالایی برخوردار است.
- روش‌های برداشت: برداشت می‌تواند به صورت دستی یا با استفاده از ماشین‌آلات انجام شود. انتخاب روش مناسب برداشت، بسته به مقیاس کشاورزی و نوع گیاه متفاوت است.
- نگهداری و ذخیره‌سازی: پس از برداشت، علوفه‌ها باید به درستی خشک و در شرایط مناسب ذخیره شوند تا از فساد و کاهش ارزش غذایی آنها جلوگیری شود.
با رعایت موارد فوق، شما می‌توانید به بهترین نحو از مزرعه خود بهره‌برداری کنید و بهره‌وری و کیفیت محصولات علوفه ای خود را به حداکثر برسانید.
نقش انواع گیاهان علوفه ای در بهبود سلامت دام چیست؟
گیاهان علوفه‌ای نقش مهمی در بهبود سلامت دام دارند. این گیاهان به دلایل زیر برای دام‌ها ارزشمند هستند:
- ارزش غذایی بالا: گیاهان علوفه‌ای مانند یونجه، شبدر، و رای‌گراس دارای مواد مغذی اساسی هستند که شامل پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز دام می‌شوند. این مواد مغذی به رشد و توسعه دام کمک می‌کنند.
- هضم بهتر: علوفه‌ها دارای فیبر بالایی هستند که به هضم غذا کمک می‌کند. فیبر موجود در علوفه به بهبود عملکرد دستگاه گوارش دام کمک کرده و از مشکلات گوارشی جلوگیری می‌کند.
- سلامت روده و میکروبیوم: گیاهان علوفه‌ای به حفظ تعادل میکروبیوم روده دام کمک می‌کنند که این امر برای سلامت کلی دام ضروری است. یک میکروبیوم سالم به جلوگیری از عفونت‌ها و بهبود سیستم ایمنی دام کمک می‌کند.
- کاهش خطر بیماری‌ها: تغذیه با علوفه‌های با کیفیت به کاهش خطر بیماری‌های دامی مانند بلوت (نفخ شکم)، اسیدوز، و سایر مشکلات گوارشی کمک می‌کند.
- افزایش کیفیت محصولات دامی: تغذیه مناسب دام با گیاهان علوفه‌ای به تولید شیر با کیفیت بالا و گوشت سالم‌تر منجر می‌شود، که این امر مستقیماً بر سلامت انسان‌هایی که از این محصولات استفاده می‌کنند، تأثیر می‌گذارد.
- افزایش تولید: تغذیه مناسب با علوفه‌های مغذی به افزایش تولید محصولات دامی مانند شیر و گوشت کمک می‌کند.
بنابراین، گیاهان علوفه‌ای نه تنها به سلامت دام کمک می‌کنند بلکه به بهره‌وری بیشتر مزارع دامی نیز منجر می‌شوند. انتخاب مناسب نوع علوفه و مدیریت صحیح تغذیه‌ای از جمله عوامل کلیدی در افزایش سلامت و بهره‌وری دام هستند.
سخن آخر
در پایان این مقاله، نگاهی اجمالی به مطالب مهمی که درباره انواع گیاهان علوفه ای، روش‌های کاشت، داشت، برداشت آنها و نقش حیاتی آنها در بهبود سلامت دام داشتیم، می‌اندازیم.
ما با بررسی انواع گیاهان علوفه‌ای مانند یونجه، شبدر، و سایر گونه‌ها شروع کردیم و آموختیم که هر یک چه ویژگی‌هایی دارند. تاکید بر این بود که انتخاب صحیح گونه‌ی گیاهی می‌تواند تأثیر بسزایی در موفقیت کشاورزی علوفه ای داشته باشد.
در ادامه، به روش‌های کاشت، داشت و برداشت پرداختیم و نکات کلیدی در هر یک از این مراحل را بررسی کردیم. دیدیم که چگونه مدیریت صحیح در این مراحل می‌تواند به بهره‌وری بیشتر و کیفیت عالی علوفه منجر شود.
سپس، به اهمیت گیاهان علوفه ای در بهبود سلامت دام پرداختیم. مطالب نشان دادند که چگونه تغذیه دام با علوفه‌های مغذی می‌تواند به بهبود هضم، تقویت سیستم ایمنی، کاهش خطر بیماری‌ها و در نهایت به افزایش کیفیت محصولات دامی کمک کند.
در نهایت، این مقاله نشان داد که کشاورزی علوفه ای دقیق و علمی نه تنها برای بهبود سلامت دام حیاتی است، بلکه در افزایش بهره‌وری و پایداری کشاورزی نیز نقش دارد. امیدواریم این اطلاعات به شما در اعمال روش‌های بهتر کشاورزی و دستیابی به نتایج مطلوب‌تر کمک کند.
